تاریخچه کشاورزی ایران

ایران از نخستین کشورهای جهان است که در آن کشاورزی و زراعت آغاز گردیده است و انسان اولیه برای اولین بار در فلات ایران به کشت و آبیاری و پرورش دام مشغول شده است. مهاجرت آریایی ها بیشتر در جستجوی چراگاه های جدید نبوده بلکه مهاجرتی دهقانی و در جستجوی زمین بهتر برای کشاورزی بوده است.

حفاری هایی که در حوالی کاشان انجام شده، نشان می دهد که در شش هزار سال گذشته ایرانی ها سامانه کشاورزی پیشرفته ای داشته اند. در حفاری های نقاط گوناگون ایران مشخص گردیده که در حدود 3300 سال پیش از میلاد درخت را در ری، کاشان و دامغان به طرز مشابهی نقاشی می کرده اند و بنابراین در آن زمان از لحاظ باغبانی میان نقاط مختلف ایران رابطه برقرار بوده است. آیین زرتشت به کشاورزی اهمیت فراوان داده و در اوستا آمده است که سومین جایی که زمین شادمانترین است آنجاست که کسانی از خداپرستان بیشترین غله را کشت کنند و بیشترین گیاه و میوه را بکارند.

کشاورزی در دوره هخامنشیان

در دوره هخامنشیان در قرن اول پیش از میلاد، ایرانی ها همه درختان میوه ای که در یونان کشت می شده (به استثنای زیتون) کشت می کرده اند. گزنفون از قول سقراط نقل کرده است که در دوره هخامنشیان باغ هایی در ایران وجود داشته که آنها را پارادیس یا پردیس (این واژه در زبان های رایج اروپایی به معنای بهشت است) می نامیدند و در آنجا درختان از نظر قد مساوی و روی خطوط موازی کشت شده و با چرخ چاه های عظیمی که به وسیله گاو چرخانده می شدند آبیاری می شدند. از میوه های مهم آن دوره می توان خرما، انگور و انجیر را نام برد.

هجوم اسکندر و بازسازی دوباره توسط اردشیر بابکان

با هجوم اسکندر کشاورزی ایران رو به زوال گذاشت و بسیاری از مزارع از بین رفت و این وضع تا زمان به حکومت رسیدن اردشیر بابکان ادامه یافت. ساسانیان به بازسازی قنات ها و تشویق و گسترش کشاورزی، باغبانی و دامپروری پرداختند. پتروشفسکی هم در کتاب پهاوی بوندهشن که مربوط به زمان ساسانیان است و امروزه آن را بندهشن می نامیم به کشت انواع میوه مانند پرتقال، سیب، انگور، خرما، به، لیمو، انار، هلو، فندق، سنجد، بادام، توت، گلابی، پسته، زردآلو، گردو، شاه بلوط و نیز انواع سبزی و گل مانند تره تیزک، تره، گشنیز، خیار، نرگس، یاسمن، نسترن، لاله، بنفشه، همیشه بهار، گل سرخ و گل زعفران اشاره کرده است.

کشاورزی در دوران حکومت اعراب

از عوامل تضعیف کشاورزی در آن دوران می توان به تخریب زیرساخت های آبیاری (که عموما به دلیل عدم رسیدگی به تأسیسات نابود می شدند)، تخریب زمینهای کشاورزی (که معمولاً به موجب چرای دام های اعراب از بین می رفتند) اشاره کرد.

کشاورزی در دوران بنی امیه

در دوره امویان از عمده دلایل زوال در این دوره تأثیر اعراب بر اقتصاد کشاورزی بود. با تسلط اعراب به ایران نظام اقتصادی که تا آن زمان بر ایران مسلط بود دگرگون گشت، اعراب طبقات اجتماعی را تغییر دادند و با این تغییر ساختار موجب شدند تا افراد مالیات کمتری به دولت بپردازند و در نتیجه باعث کاهش درآمدهای دولت شدند. تأثیر دیگر حمله اعراب مهاجرت گروه هایی بود که اسلام را نپذیرفته بودند، این افراد به همراه خود امکانات مالی و تولیدی ای را که اندوخته بودند به همراه بردند.
کشاورزی در دوران عبّاسیان

در دوره خلافت عباسیان، زمان بنی عباس و پس از آن در زمان حکومت های محلی کشاورزی پیشرفت کرد.

کشاورزی در حکومتهای محلی

طاهریان

طاهر ذوالیمینین از طاهریان قانونی در جهت بهبود وضع آبیاری و افزایش محصولات کشاورزی تصویب کرد، ولی این وضع دیری نپایید و با مرگ طاهر این دوران پایان یافت و به دلیل کوتاه بودن این دوره تغییرات مطلوبی ایجاد نشد.

دوره دیلمیان

در دوره دیلمیان باغبانی ایران به حداکثر گسترش خود رسید و برای نخستین بار پرورش مرکبات در اطراف دریای خزر آغاز گردید. در این دوره برخی از انواع سبزی مثل مارچوبه و گل کلم به مقدار فراوان در ایران زراعت می شدند اما بعدها کشت آنها منسوخ شد.

استیلای مغول

در اثر یورش مغول ها، باغبانی نیز از رونق افتاد و وضع بدین منوال بود تا آنکه غازان خان تیموری در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری قمری به توسعه کشاورزی پرداخت. در قلمرو او انواع درختان میوه و سبزی ها در تمام نقاط کشت می شدند و باغبانی آن قدر رونق داشت که از اصفهان انواع میوه به هندوستان و آسیای صغیر واز کرمان خرما به سایر کشورها صادر می شد.

در این دوره اقلید و سورمق مرکز تولید برگه زردآلو و خراسان ناحیه با ارزشی برای پرورش انواع میوه به شمار می آمد. از زمان غازان خان حدود سال 700 هجری قمری کتابی به نام کتاب در علم فلاحت و زراعت که نویسنده آن ناشناس است باقیمانده که درسال 1323 هجری قمری توسط عبدالغفار نجم الدوله با چاپ سنگی منتشر شده است. در کتاب مورد اشاره که دارای بخش های گوناگون است درباره نگهداری بذرها، غلات و اینکه کدام درخت و گیاه از بذر می روید و کدام را باید به صورت نهال کاشت و همچنین خواص انگور و دیگر درختان میوه دار و بی ثمر، انواع گیاهان زینتی و کود صحبت شده و به هر گیاهی فصلی اختصاص یافته است. نویسنده در این کتاب به مشاهدات تجارب و امتحان خویش در قلمه زدن، پیوند زدن انواع درختان ثمردار و بی بهره و نیز بذرافشانی نهال کاری و غرس درختان استفاده کرده و چنین بر می آید که به شخصه آزمایش های زیادی در کشاورزی انجام داده است.

دانشمندان این سرزمین در خلال مطالعه درباره ویژگی دارویی گیاهان به امور کاملا فنی نیز می پرداختند و دستگاه هایی برای بهره برداری از آب تهیه دیدند که از آن جمله می توان چرخ چاه خودکار را نام برد.

صفویان

با آغاز فرمانروایی صفویان، بار دیگر کشاورزی در ایران رونق گرفت. هر چند که با وجود تمام کوشش ها حتی در زمان شاه عباس نیز به رونق پیش از حمله مغول نرسید. در این دوره در تمام ایران درختان میوه به ویژه زرد آلو، به، انار، بادام و انگور کشت می شدند. کشت خرما در خوزستان، فارس، کرمان و سیستان انجام می شد و خرمای ایران به ویژه خرمای جهرم، بهترین خرمای جهان به شمار می آمد و مقدار فراوانی از آن به هندوستان صادر می شد.

کشت مرکبات و زیتون در مازندران و خوزستان معمول بوده است. در این دوره خرمای کرمان، پیاز خراسان، انار یزد و شیراز و نیز پرتقال مازندران به خارج صادر می شده است. اوژن فلاندن (به فرانسوی: Eugène Flandin) که در آن دوره به ایران آمده در سفرنامه خود می نویسد که کشاورزی ایران مانند کشاورزی اروپا است.

از زمان صفویان نیز کتاب های کشاورزی متعددی باقی مانده است که مهم ترین آنها ارشاد الزراعه تالیف فاضل هروی در سال 921 هجری قمری است که در سال 1323 هجری قمری توسط عبد الغفارخان نجم الدوله با چاپ سنگی منتشر گشته است.

دوره قاجار

بعد از صفویان حکمرانان هر کدام بر حسب قدرت و ضعف خود اثراتی بر روی کشاورزی ایران داشتند که روی هم رفته اثرات منفی بیشتر بود. نخستین جنبش به سوی کشاورزی نوین در زمان صدارت امیرکبیر به وجود آمد. او با وارد کردن انواع بذرهای اصلاح شده با کارشناسان خارجی هم قراردادهایی منعقد ساخت و کشاورزی ایران را به سوی پیشرفت حرکت داد.

در اوایل قرن چهاردهم هجری قمری با تأسیس اولین مدرسه کشاورزی ایران به نام مدرسه فلاحت مظفری و وارد کردن سیب زمینی و انواع نهال های میوه به خصوص سیب و گیلاس از خارج باغبانی ایران گسترش بیشتری یافت و سپس با ایجاد مدارس متوسطه، عالی و دانشکده های کشاورزی موسسه اصلاح و تهیه بذر و نهال و غیره به وضع کنونی در آمد.

دوره پهلوی

در زمان محمدرضا پهلوی، شاه تصمیم گرفت با اجرای اصلاحات ارضی تحولاتی به خصوص در زمینه کشاورزی پدید آورد. بر اساس این طرح مقرر گشت تغییرات اساسی در میزان و نحوه مالکیت اراضی به ویژه اراضی کشاورزی و مراتع به منظور افزایش بهره وری عمومی جامعه پدید آید و زمین های کشاورزی بین اهالی 18000 روستایی تقسیم شوند.

جمهوری اسلامی

ایران در زمینه کشاورزی و باغداری، در خصوص برخی تولیدات دارای رتبه های بالایی است. بنا بر آمار سال 2007، این کشور در تولید خیار در جهان دارای مقام دوم، بادام مقام چهارم، سیب مقام پنجم گیلاس سوم، انجیر مقام سوم، پسته مقام اول، طالبی مقام چهارم، گردو مقام چهارم، زردآلو مقام دوم، خرما مقام دوم، نخود مقام چهارم، هندوانه مقام پنجم، می باشد.