تاریخچه صنعت خودروسازی ایران

صنعت خودروسازی ایران، پس از صنعت نفت بزرگ ترین صنعت در ایران است.[1] هم اکنون ایران با ساخت 1٬395٬421 دستگاه خودرو و 35٬901 دستگاه خودروی تجاری (در سال 2009) 18خودروساز جهان و بزرگ ترین خودروساز خاورمیانه شده است. در سال 2009 ایران از لحاظ سرعت رشد صنعت خودرو مقام پنجم دنیا را پس از چین، تایوان، رومانی و هند کسب کرد. اما در چند سال گذشته انتقادات فراوانی به کیفیت و قیمت خودرو های ایرانی وارد شده است.

در سال 2001، 13 شرکت دولتی و خصوصی در ایران وجود داشت که در میان آنها ایران خودرو و سایپا صاحب 94٪ از کل تولیدات بومی بودند. شرکت ایران خودرو با در سال 2001 با تولید پیکان (که بعدها در سال 2005، سمند جایگزین آن شد) 61٪ بازار و سایپا در همان سال 33٪ بازار خودروی ایران را به خودشان اختصاص دادند.

تولیدات خودروی ایران در چند گونه خودروی مختلف موجود می باشد:خودروهای مسافری، چهار چرخ محرک، ون، کامیون ها، اتوبوس ها، مینی بوس ها و وانت ها. در ایران حدود 500٬000 نفر (تقریباً 2٫3٪ تمامی نیروی کار) به طور مستقیم در صنعت خودروسازی و بسیاری دیگر در صنایع مرتبط کار با این صنعت کار می کنند. تقریباً 75٪ کل تولیدات خودروی کشور را خودروهای مسافری و 15٪ آن را خودروهای وانت دربر می گیرند.

تاریخچهتاریخچه ساخت خودرو در ایران به اوائل دهه 40 بازمی گردد. در آن سال ها تنها چهار خودرو پیکان، آریا، شاهین و ژیان در ایران ساخته می شد و در این میان پیکان توانسته بود بالاتر از بقیه قرار گیرد. در سال 47 بیش از 12 هزار دستگاه پیکان در ایران ساخته شد در حالی که تیراژ تولید بقیه خودورهای ذکر شده حداکثر از 2000 هزار دستگاه تجاوز نمی کرد. این روند همچنان ادامه داشت تا سال 51 حدود 120 هزار دستگاه پیکان ساخت ایران در خیابان های تهران و دیگر شهرستان ها تردد می کردند. این تعداد در سال 57 و قبل از انقلاب اسلامی با رشد نسبتاً زیادی به بیش از432 هزار دستگاه در سال 57 رسید. با وقوع انقلاب اسلامی به یکباره تولید پیکان به نصف رسید. از آن به بعد روند تولید این خودرو به صورت سینوسی ادامه پیدا کرد اما به ناگاه با تشدید شرایط جنگی در ایران و تخصیص منابع موجود به جنگ، پیکان بدترین شرایط را تجربه کرد. در سال 69 تنها 3000 دستگاه از آن در ایران تولید شد. در همین سال هم یکی از پرطرفدارترین خودورهای ساخته شده در ایران یعنی پژو 405 متولد شد. علاوه بر این دو در همان زمان رنو 5، پاترول و پاژن هم از وضعیت بالنسبه مناسبی برخوردار بودند. به هر حال یکه تاز بازار خودرو آن زمان ایران، پیکان بود و با پایان جنگ و آغاز به کار دولت سازندگی، پیکان جانی دوباره گرفت. روند تولید آن هر سال به صورت صعودی افزایش می یافت. در سال 73 که خودروی پراید در ایران با تیراژ حدود 1500 دستگاه تولید شد حدود 24 هزار دستگاه پیکان ایران به بازار عرضه شد. سال بعد به واسطه استقبال بالایی که از خودوری کره ای پراید شد در سال 75 و همزمان با حضور یک خودروساز کره ای دیگر در ایران یعنی دوو حدود 23 هزار دستگاه پراید در ایران تولید شد در همان زمان پیکان همچنان با تولید 77 هزار دستگاه در سال به رکورد پیش از انقلاب خود نزدیک می شد. بالاخره این رکورد پس از 22 سال و با رسیدن به تیراژ 110هزار دستگاه پیکان در سال 79 شکسته شد. در همین زمان مسئولین وزارت صنایع درصدد بودند تا خودرویی هم قیمت پیکان تولید کنند. این پروژه با 400 میلیارد تومان سرمایه گذاری در سال 79 با تولید 26 دستگاه سمند به سرانجام رسید اما نکته این بود که مسئولین ایران خودرو نتوانستند هزینه ها را درست مدیریت کنند و قیمت تمام شده آن بسیار بالاتر از حد انتظار بود. از سوی دیگر این خودرو در اولین سال های ساختش عیوب فراوانی داشت که بعدها منوچهر منطقی ضمن دادن وعده ساخت مدل بهینه آن در مهرماه 85 وجود بخشی از این عیوب را تأیید کرد «طراحی بدنه خودرو سمند با استفاده از مهندسی معکوس انجام شد و به همین دلیل، برخی اشکالات در طراحی آن وجود داشت. اما مدل بهینه شده سمند که 17 مورد اشکال اساسی و 47 مورد اشکال جزئی آن برطرف شده در حال تولید است». در سال 79 حدود 15 هزار پژو 405، 11 هزار سپند، 67 هزار پراید، شش هزار دوو، چهار هزار ماتیز و پانصد مزدا تولید شد. سال پس از آن هم دومین محصول پژو یعنی 206 به بازار کشورمان آمد. به واقع سال 79 و سال بعد از آن آغاز شکوفایی صنعت خودوری ایران و پرحاشیه و پرخبر شدن آن بود. در سال 80 خط تولید خودروی سمند توسط سید محمد خاتمی و با حاشیه های بسیار افتتاح شد پیش از آن نیز وزارت صنایع بیاینه ای را در رابطه با تولید آن در 13/11/85 صادر کرد «خودرو سمند اولین خودرو ایرانی است که همه مراحل مهندسی ساخت و تولید آن را مدیران و کارشناسان ایرانی مدیریت و اجرا کرده اند. مالکیت معنوی خودروی سمند و همه حقوق آن متعلق به ایران است و اختیار هرگونه تغییر بهبود و تبدیل مدل های جدید در انحصار شرکت ایران خودرو است.» خاتمی به دلیل استفاده نکردن از لفظ خودروی ملی از سوی منتقدین مورد حمله قرار گرفت. از سوی دیگر هیچ یک از 23عضو وزارت صنایع و معادن در مراسم افتتاح سمند شرکت نکردند و فقط تابش و خالقی که از اعضای هیئت رئیسه مجلس بودند در آن جلسه شرکت داشتند.
این روند به طور مرتب ادامه داشت به گونه ای که سال 81 در مجموع بیش از463 هزار دستگاه خودروی سواری در ایران تولید شد و با رشد 42 درصدی به 660 هزار دستگاه سواری در سال 82 رسید. در همین سال حدود 145 هزار دستگاه پیکان و 209 هزار دستگاه پراید در ایران تولید شد. این مقدار کمتراز نصف کل تولید خودروی سواری در ایران بودالبته بنا بر اظهارات غروی مدیرعامل وقت در رمان افتتاح خط تولید قرار بود در سال 82 تیراژ تولید سمند به 100 هزار دستگاه برسد این درحالی است که در این سال تنها 58 هزار سمند تولید شد. سال بعد سایپا توانست با تولید 209 هزار دستگاه پراید از پیکانی که در حدود همان تیراژ قبلی باقی مانده بود پیشی بگیرد. این روند با تولید 250 هزار دستگاه پراید در سال 83 در برابر تولید 156 هزار دستگاه پیکان ادامه پیدا کرد. در همین سال70هزار دستگاه سمند، 80 هزار دستگاه پژو206، 136 هزار پژو 405 و 70 هزار دستگاه پژو آر-دی توسط ایران خودرو به بازار عرض شد و رقیب نیز با تولید دو هزار دستگاه ماکسیما، 12 هزار دستگاه زانتیا و11 هزار دستگاه پی کی به مجموع تولیدات ایران اضافه کرد. اما در همین سال تصمیم مهمی از سوی مدیران وقت وزارت صنایع در مورد پیکان اتخاذ و در سال بعد اجرا شد. البته بنا بر اظهارات ویسه مقدمات این تصمیم در سال 80 چیده شده بود. جهانگیری نیزدر مصاحبه اش با روزنامه ایران در دی ماه 81 از توقف پیکان خبر داده و گفته بود:"من با آقای غروی صحبت کردم. ایشان به من قول داد که تولید پیکان در سال 83 متوقف می شود." و پیکان که روزی یکه تاز بازار ایران و"گاو شیرده ایران خودرو" لقب گرفته بود. اینک به واسطه تکنولوژی قدیمی و آلوده کردن محیط زیست مورد غضب اسحاق جهانگیری و همکاران او قرار گرفته بود. این تصمیم باعث بروز انتفادات زیادی از سوی مدیران ایران خودرو به او شد. پور مجیب مدیرعامل وقت ساپکو در این رابطه و به تلویح چنین گفته بود"با توقف تولید پیکان ما 150 هزار دستگاه خودور تولید نخواهیم کردو به بیانی دیگر 150 هزار مشتری خود را از دست می دهیم. شرکت ایران خودرو در برابر بازار به نوعی خلع سلاح خواهد شد" اما جهانگیری مسئولیت این کار را پذیرفت و در مصاحبه ای اعلام کرد: "بنده به عنوان وزیر صنایع و معادن شخصاً به محیط زیست نوشتم که تولید پیکان متوقف شود." جهانگیری در جواب منتقدین، تکنولوژی قدیمی پیکان را هم به رخ آن ها کشید."شما می دانید من هم می دانم که تکنولوژی پیکان متعلق به 40 سال قبل است چه انتظاری داریم از مدیرانی که با تکنولوژی 40 سال قبل تولید می کنند؟ وبعد بیاییم و بگوییم کیفیت آن خوب است یا خوب نیست." بالاخره با کنار گذاشته شدن ملاحظات و همکاری ایران خودرو پرونده تولید پیکان در سال 84 بسته شد و آخرین پیکان را به موزه سپردند تا یاد آن از میان نرود. اگر چه موتور این خودرو که با تکنولوژی 40 سال پیش تولید می شد همچنان در آر-دی و پیکان وانت نهان شده و در خیابان ها جولان می داد.. همزمان و پس از همه کشمکش هایی که بر سر حذف پیکان از چرخه تولید ایران خودرو ایجاد شد. کسانی که به نوعی در این کار دخیل بودند از تولید یک خودروی جایگزین هم قیمت و شبیه به پیکان خبر می دادند. در همین زمینه اسحاق جهانگیری در یک گفتگوی خبری ضمن اشاره به نقش پررنگ خود در حذف پیکان چنین می گوید" "من از مدیران بنگاه (ایران خودرو) خواستم، گفتم یک برنامه دو، سه ساله به من بدهید که این تولیدتان (پیکان) با تولید دیگری جایگزین شود." او در همان مصاحبه سال 81 خود روزنامه ایران هم گفته بود" ما باید همزمان با این که می خواهیم پیکان را حذف کنیم برای تولید خودرویی با همین تیراژ در حد قیمت 6 میلیون تومان فکری کرده باشیم" البدوی نیز در سال 81 و با جدی شدن بحث انتخاب جایگزینی برای پیکان به تولید خودروی "پیکاً اشاره کرده بود. در همان سال اسماعیلی هم پژو 206 صندوقدار با قیمت شش هزار دلار را به عنوان جایگزین پیکان معرفی کرد. در همین زمینه مسئولین ایران خودرو از تولید خودرویی با نام ان-پی (نیو پیکان) خبر داده و قیمت آن را حدود 8 میلیون تومان برآورد می کردند. بنا بر اظهارات مسئولین این شرکت در سال 84 نیو پیکان با طراحی بدنه بر روی پلت فرم پژو 206 وبا موتور ملی 1400 سی سی در آخر سال 86 وارد بازار می شود. با این حال پژو با انجام این طرح مخالفت کرد و تنها پس از امضای قرارداد ال 90 قبول کرد پروژه 206 صندوق دار در ایران اجرا شود. در همین زمان ایران خودرو به صورت موازی و با تأکید طهماسبی وزیر صنایع کار خود را برای تولید دومین خودروی ملی با عنوان ایکس 11 شروع کرد. منطقی هزینه اجرای این طرح را 200 میلیارد تومان و قیمت آن را حدود 7 میلیون تومان اعلام کرد. عدم موفقیت در جایگزین کردن یک خودروی ارزان به جای پیکان توسط ایران خودرو برای این شرکت به یک مسئله بغرنج مبدل و برای دستیابی به این هدف پروژه تولید خودروهای ارزان قیمت را دنبال کرد. یکی از کارهایی که توسط مدیران این پروژه صورت گرفت قراردادی بود که با شرکتی چینی منعقد شد. بنا بر مفاد این قرارداد قرار است دو مدل خودرو چینی شرکت چری با نام های کیو-کیو 6 و کوین با قیمت هایی در حدود 6 و 9 میلیون تومان از سال آینده در ایران خودرو تولید می شود. برای تولید کیو-کیو 6 به منظور رقابت با پراید370 میلیون دلار سرمایه گذاری انجام خواهد شد. این خودرو که تولید آن از اوایل سال 86 با تیراژ اولیه 20 هزار دستگاه آغاز خواهد شد، ظرف سه سال تیراژش به 100 هزار دستگاه خواهد رسید. همچنین تولید این خودرو که با ساخت داخل 40 درصد آغاز می شود، در نهایت به 200 هزار دستگاه خواهد رسید. کیو-کیو 6 با موتور 1300 سی سی توانایی تولید 61 اسب بخار را دارد. از طرفی محصول دیگر چری با نام کوین قیمتی بین 8 تا 9 میلیون تومان دارد نیز از اوایل سال آینده تولید می شود. تولید این خودرو در ابتدا با تیراژ 10 هزار دستگاه آغاز می شود و به 60 هزار دستگاه خواهد رسید. این خودرو دارای موتور 1600 سی سی با قدرت موتور 85 اسب بخار است. احمدی نژاد در سفری که به مازندران داشت قول احداث این کارخانه را به مردم بابل داد. با تمام این تلاش های عمدتاً کم ثمر پیکان که حدود 40 سال سلطان بلامنازع خودروهای ساخت داخل بود اینک بار دیگر قرار است راهی سودان شود. تفاهم نامه تولید پیکان 6 ماه پیش بین منطقی و محیی الدین رئیس کل شرکت حمل ونقل و بازرگانی خارطوم به امضا رسید و به زوردی تولید آن در این کشور و با کمک های مالی ایران آغاز می شود. سالی پر از حاشیه سال 85 را می توان یکی از سال های بیاد ماندنی و پر حاشیه صنعت خودور ایران دانست. این سال پر است از روزهای روشن و تاریک، که به نحوی تحت تأثیر قرار گرفت امسال سال مردان خودرو در ایران بود. آن ها از مهم ترین دلایل تغییر روند تولید خودرو در ایران بودند. سال طهماسبی، کاتوزیان، رویانیان، قلعه بانی، مفیدی و چندین و چند مرد دیگر که به هر دلیلی مهترین صنعت ایران را با گردش قلم و زبانشان تحت تأثیر قرار دادند. توقف تولید ال90، آتش سوزی پژوی 405، تبصره 13 و دستور گازسوز کردن خروج خودروهای فرسوده از جمله مهترین اتفاقات سال 85 بود که به نحوی با دستورهای نام بردگان اتفاق افتاد.