تاریخچه تولید پارچه مخمل

مخمل نوعی پارچه نخی یا ابریشمی است که یک روی آن صاف و روی دیگر دارای پرزهای لطیف و نزدیک به هم است ک این پرزها به یک طرف خواب دارد. مخمل به علت دشواری ساخت و تولید، معمولا جزء پارچه های اشرافی و لوکس محسوب می شود. مخمل برای دوخت لباس، روانداز تختخواب و نیز پردهٔ سالن های تئاتر استفاده می شود.روش تولید مخمل به این شکل است که دولایه پارچه با تارها و پودهای جداگانه با یک ماشین همزمان باهم بافته می شوند.

فاصله این دو لایه می تواندحدود یک سانتیمتر باشد و نخ خاب با درگیر شدن بین دولایه پارچه ها را به هم متصل مینماید بلافاصله یک تیغ تیز نخ های خاب درگیر شده را میبرد در اینجا لایه های پارچه به وسیله نخ های خاب بریده شده و هر کدام از لایه ها به یک لایه پارچه مخمل جداگانه تبدیل می شوند تفاوت مخمل با پارچه های دیگر در این است که علاوه بر تار و پود که پارچه را تشکیل می دهد، پرز هم دارد.

در متوب قدیم مخمل به عنوان خاوخیز آمده که نوعی پارچه ی پرزدار است. آن چه مسلم است پارچه ی مخمل نیز با وجود در دست بنودن نمونه های قبل از دوره ی صفویه، در ایران پیشینه ای دیرین دارد. چنان که در متون تاریخی و جغرافیایی به نوعی پارچه به نام «کمخا» اشاره شده که با در نظر گرفتن معنای آن همان پارچه ی مخمل مقصود است.

در لغت نامه ی دهخدا در مورد کمخا چنین آمده است: «کمخا پارچه ی منقشی را گویند که به الوان مختلف بافته باشند و مخفف کم خواب است.» از این رو مشخص می شود که این پارچه کم خواب است و خواب داشتن مخصووص پارچه ی مخمل است که پرزهای آن به یک طرف خواب دارند.

پارچه ی مخمل از لحاظ نوع خواب، دو نوع است: مخمل یک رو و مخمل دو رو یا دو خوابه که هر دو طرف آن پرز دار است. به طور کلی دو نوع مخمل از لحاظ بافت وجود دارد: مخمل برجسته و مخمل ساده. مخمل برجسته در کارگاه های خاصی تولید می شود و زمینه ای مثل گلیم و بخشی برجسته مثل فرش دارد و قسمتی از آن پرزدار و قسمتی دیگر ساده بافته می شود.

مخمل ساده نیز سراسر دارای پرز است. از لحاظ نقش نیز مخمل دارای دو نوع است: یکی مانند فرش نقش کشیده ی شود و بافنده طبق نقشه آن را می بافد، مانند نقوش انسانی یا هندسی یا اسلیمی، خطاطی و مناظر طبیعت، دیگری با ابزار ساده ای به نام مشته بر روی مخمل ساده نقوش هندسی، مانند نیم دایره یا تمام دایره یا شبیه آن ایجاد می کنند.

دوره های تاریخی تولید مخمل: در دوره ایلخانی مرکز تهیه ی کمخا شهر نیشابور بود. چنانکه ابن بطوطه به آن اشاره کرده است. این پارچه به هندوستان صادر می شد. در دوره تیموریان پارچه های مخمل به صورت مخمل پرزدار و مخمل کم پرز تولید می شد و بافتن انواع پارچه های مخمل عالی رواج داشته است. این صنعت در این دوره به شهرهایی مثل اصفهان و تبریز وارد شده و رونق گرفته است. ورود مخمل بافی به حوزه ی شهرستان کاشان کنونی را از این دوره می دانند.

در دوره صفویان (1503 تا 1736 میلادی) در اصفهان کارگاه های مخمل بافی بسیاری تأسیس شد و استادان ماهری در این صنعت تربیت شدند. از این جمله «غیاث الدین نقش بند» است که اهل یزد بود و توانست با هنر خود به دربار صفوی نیز راه یابد. در دوره ی قاجار مخمل های ابریشمی ممتازی در کاشان و آران و بیدگل تولید می شد که به آن «حسین قلی خانی» گفته می شد.

مخمل ایرانی از بهترین پارچه های آن زمان بود و هم اکنون نمونه های آن در موزه های سراسر جهان یافت می شود. به طور کلی طراحی پارچه در ایران در عهد سلجوقی جنبه ی ظرافت هنری پیدا کرد. زیرا با عوامل سنتی نقاشی ایران درآمیخت. ضمن این که در عهد مغول با هنر نقاشی چینی و در عصر صفوی با ذوق هنرمندان ایرانی تلطیف شد و شاهکارهایی بی نظیر را به وجود آورد.

نفیس ترین پاره ی دستبافت ایرانی که علت تمایز آن با سایر دست بافت ها در طرح زیبا و رنگارنگ، مواد مرغوب و پیچیدگی در روش بافت است، مخمل بود. مخمل کاشان از دیرباز شهرت فراوان داشته و در دوره قاجار نیز بیش از 42 نوع پارچه از جمله پارچه های زربافت، مخمل، اطلس و حریر در این شهر تولید می شده است، اما از این دوره به بعد با ورود پارچه های خارجی و ماشینی شدن کارخانه های مخمل بافی از رونق آن کاسته شده که امروزه شاهد فقط یک کارگاه مخمل بافی که با تلاش سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور و هنرمندان این رشته احیا شده است، هستیم.

این هنر در گذشته در رنگ ها و طرح های مختلف برای جانماز، جلدقرآن، کت و عبا، پرده و رویه مبل و صندلی، رومیزی، روتختی، کوسن، پرده و در تهیه لباس و جهیزیه نوعروسان استفاده می شده است. مخمل پارچه ای است که از نخ ابریشم یا پنبه تهیه می شود که یک روی آن صاف و روی دیگر آن دارای پرزهای کوتاه، متراکم، لطیف، نزدیک به هم و به یک سو خوابیده است.

به عبارت ساده تر مخمل نوعی جامه پرزدار است. بافت مخمل به دو روش مخمل ساده و مخمل نقش برجسته از طریق دستگاه نساجی انجام می شود. هنرمندان برای تولید این پارچه از ابریشم طبیعی استفاده کرده و نقش های اصیل و سنتی به وجود می آورند. در بافت مخمل، تار یا چله به کار رفته که تولید پرز یا نقش می کند و چنانچه پارچه مخمل دارای نقوش برجسته باشد، از ارزش بالاتری برخوردار است.

سیدخلیل یاالله، تنها بازمانده مخمل بافی سنتی ایران است که پس از کار با دستگاه سنتی و30 سال فعالیت در کارخانه ماشینی مخمل بافی کاشان، بار دیگر در دوران بازنشستگی به کار گذشته و پیشینیانش بازگشته است؛ اما این بار در پژوهشکده هنرهای سنتی مخمل می بافد.