درختان مورد استفاده در صنایع هنری

صندل

رویشگاه طبیعی این درخت، جزیره ی سوندا و هندوستان به ویژه سرزمین میسور و حیدرآباد است. تنه ی بدون شاخه ی سندل تا 5 متر بلندی و 40 سانتیمتر قطر دارد. چوب برون ان باریک و تقریبا سفید و چوب درون آن زرد گاهی دارای رگه های سبز رنگ گاهی قهوه ای مایل به صورت روشن است.

این درخت دارای چوبی سنگین، سخت، ریزبافت، فشرده، متراکم و راست تار بوده. دیر خشک می شود ولی بدون عیب و ترک باقی میماند. وزن مخصوص آن 0.88 است. چوب تازه بریده ی سندل تا مدت طولانی معطر باقی میماند و می توان آن را در زمره ی چوبهای بادوام دانست.

از چوب صندل روکش تهیه نمی کنند ولی می توان از آن روکش های اره ای تمیز و خوشرنگ - البته برای کارهای کوچک و تزییناتی - تهیه کرد. چوب سندل بیشتر برای خراطی، فرزکاری، کنده کاری، مشبک کاری، منبت کاری، معرق کاری و استخراج مواد و اَتِرهای معطر روغنی به کار میرود و گاهی نیز در ساخت محصولات نجاری و چوبی تزییناتی از آن استفاده می کنند.

شمشاد

شمشاد، درخی است بسیار کند رشد که در جنگل های طبیعی ایران، پایه های بزرگ عرضه می کند. رویشگاه طبیعی این درخت، ارتفاعات پایین جنوب اروپا، شمال افریقا، ترکیه، خاورمیانه و شمال ایران - حوزه ی خزر - است. اگرچه این نوع درخت در گذشته هایی نه چندان دور با بیش از 10 متر بلندی تنه و بیش از 70 سانتیمتر قطر تنه ی تو خالی در لاهیجان دیده شده ولی در حال حاضر چنین تنه هایی از چوب شمشاد در ایران وجود ندارد. درخت شمشاد، به طور معمول دارای بلندی تنه ی حدود 4 تا 5 متر و قطر تنهای 10 تا 30 سانتیمتر با وزن مخصوص 0.95 است.

چوب برون و چوب درون آن هم رنگ و به رنگ زرد روشن بوده، کج تا راست و اکثراً در امتداد الیاف ترک میخورد. شمشاد دارای چوبی است کاملاً سخت، بسیار سنگین، فوق العاده محکم با هم کشیدگی زیاد که به زحمت خشک می شود و خیلی ترک میخورد ولی در عین حال بسیار با دوام است. از چوب شمشاد در خراطی برای ساخت شانه های چوہی و قاشق چوبی استفاده می شود ضمن آن که در خاتمسازی و معرقکاری و به طورکلی در صنایع ظریفه بسیار کاربرد دارد.

راش

رویشگاه طبیعی این درخت در کشورمان، سرتاسر جنگل های شمال ایران - حوزه ی خزر - و معمولا در مناطقی از آن است که بالاتر از ارتفاع 70 متری از سطح دریا باشد.راش، درخی است بلند که ارتفاع آن 35 متر و قطر تنه ی آن به 150 سانتیمتر.می رسد و وزن مخصوص آن حدود 0.67 است گاهی جنگل های نسبتاً خالص و یکدست از این درختان به وجود میاید که با تنه های صاف، مستقیم، استوانه ای و پرچوب مشخص می شوند.

راش، نسبت به خشک شدن و یخ زدگی بسیار حساس است و در برشی شعاعی بسیار زیباست. این چوب وقتی بخار میبیند، به رنگ قرمز روشن در میاید و شبیه چوب گلابی می شود. رنگ درونی و برونی چوب راش تقریباً یکنواخت و به رنگ صورتی کمرنگ تا پررنگ است و در مجموع چوبی نیمه سخت، همگن، راست تار، خوشکار قابل تورّق و بسیار مناسب برای صنایع روکش سازی است.

از آنجا که دارای دوام زیاد و قابلیت تحمل فشار قابل ملاحظه ای است، از آن برای ساخت ابزار و ادوات کشاورزی استفاده می شود. از این چوب برای کارهای خراطی، ساخت پایه ی آباژور، قاشق آشپزخانه، چوب لباسی و نیز برای کارهای کنده کاری و معرق کاری و... استفاده می شود.

جگ

جگ، چوبی است نیمه سخت، نیمه همگن، بسیار قابل تورّق و با دوام که وزن مخصوص آن حدود 0.60 تا 0.62 است. درخت جگ از با ارزش ترین، زیباترین مطلوبترین و خوش نقش ترین چوبهای روکشی به شعار می آید که از برش های آن به ویژه در معرق سازی استفاده می کنند. درون چوب آن قرمز مایل به بنفشی یا قرمز مایل به نارنجی با رگه های نامنظم قهوه ای و با نقش و نگار بسیار جالب است.

سنجد

درخت سنجد را عموماً در کنار نهر آب و چشمه ها می توان مشاهده کرد. این درخت تنه یی پیچیده دارد و روی آن نوار مانند به رنگ قهوه ای دیده می شود. چوب برون آن سفید و چوب درون آن قهوه ای تا قهوه ای مایل به نارنجی است. این چوب فاقد بو و طعم و گاهی دارای بویی جزیی است و به طور معمول دارای الیاف موازی نرم و گاه سخت است. چوب سنجد دارای حالت الاستیکی بوده و چوب نسبتا سختی است.

این چوب دارای الیاف فشرده بوده و فشردگی این الیاف به گونه ای است که به سختی می توان روی آن پرداخت کرد. ضمن آنکه دارای رگه هایی بندبند است که با قسمتهای دیگر چوب ترکیب یافته و در زمان رنگ کاری، بر روی آن قسمتها موج رنگی مات و براق ایجاد می شود. از چوب سنجد در کارهای خراطی، نازک کاری چوب و معرق کاری استفاده ی زیادی می شود.

ملج

ملج یکی از مهم ترین چوبهای گروه نارونهای ایران است که در جنگل های شمال کشورمان به طور پراکنده می روید. ارتفاع این درخت به 30 متر و تنه ی بدون شاخه ی آن به 20 متر و قطر تنه ی آن به 1.80 تا 2 متر می رسد.

تنه ی آن مستقیم، استوانه ای و پرچوب است و وزن مخصوص چوب آن حدود 0.65 تا 0.68 است و در مجموع چوبی است نیمه سنگین، نیمه سخت، همگن، راست تار، خوش کار و قابل تورّق که چوب درون آن به رنگ خاکستری مایل به قهوه ای کمرنگ یا شکلاتی است. از چوب ملج در ساخت بسیاری از فرآورده های چوبی و هنرهای مرتبط با چوب استفاده می شود.

نارنج

نارنج، چوبی است زردرنگ برون آن سفیدرنگ و نازک، بدون موج و رگه و بسیار صاف است. این چوب نسبتا محکم و سخت بوده دارای بو و بدون طعم است و در استانهای فارسی و مازندران به وفور یافت می شود. چوب نارنج شمال، سفیدرنگ و چوب نارنج فارس، زردرنگ است و گاهی با رنگ طوسی نیز همراه است. از این چوب برای خراطی، منبت کاری، مشبک کاری، معرق کاری و به ویژه خاتمسازی استفاده می شود.

کیکم

این چوب فاقد بو و طعم بوده و معمولاً دارای الیافی ظریف و ریزبافی و نسبتاً سخت با درخشانی ساتنی زیباست که چوب برون آن سفید و چوب درون آن قهوه ای روشن یا سرخ روشن است.

نمونه هایی از این چوب دارای نقوش است. به ویژه ریشه ی آن که دارای بافت جوش دار زیبایی است. از چوب کیکم که دارای توانایی زیاد در نگهداری میخ است، در تهیه ی ابزار چوبی منزل، جعبه سازی، منبت کاری، معرق کاری و... استفاده می شود.

عناب

عناب، چوبی نسبتاً سخت بوده و دارای الیاف موازی و یکنواخت است. چوب برون آن زرد روشن تا قهوه ای روشن و چوب درون آن قهوه ای تیره است. از چوب عناب برای کارهای خراطی، منبت کاری، معرق کاری و... استفاده می شود.

توسکای ییلاقی

این درخت در جنگل های طبیعی شمال ایران و اکثراً در بستر رودخانه ها از ارتفاعات پایین تا ارتفاع 2000 متر از سطح دریا می روید. بلندی این درخت (که در لاهیجان سفید توسه نامیده می شود)، در جنگل های ایران گاهی از 35 متر متجاوز است و قطر تنه ی آن به 80 تا 110 سانتیمتر می رسد و بلندی تنه ی بدون شاخه ی آن نیز به 25 متر بالغ می شود.

تنه ی در ابتدا دارای سطح ناصاف و نامنظم است ولی به تدریج با بالارفتن سن درخت، بینظمی های تنه پرشده و به صورت استوانه ای و پر چوب در می آید. وزن مخصوص چوب توسکای ییلاقی در حدود 0.54 بوده و رنگ چوب درون آن اختلاف چندانی با چوب برون ندارد و صورتی کدر است.

توسکای ییلاقی چوبی سبک، نرم، راست تار، خوش کار، قابل تورّق، با نقشی ساده و بدون نقش و نگار مشخصی، ریزبافت و مناسب برای روکش سازی است. گفتی است که چوب توسکا نسبت به قارچ ها و بیماریها چوب حساسی است و نباید آن را مدت زیادی پس از بریدن در محیط مرطوب نگاهداشت. از چوب توسکای ییلاقی در ساخت انواع فرآورده های چوبی به ویژه برای قاب و جعبه های زیر ساخت خاتم استفاده می کنند.

توسکای قشلاقی

رویشگاه طبیعی این درخت، اروپا، آسیای غربی، قفقاز، خاورمیانه و ارتفاعات پایان جنگل های شمالی ایران است. بلندی تنهای این درخت 12 متر بوده و قطر تنه ی آن به 1 متر می رسد و درون چوب با برون چوب آن اختلاف رنگی زیادی ندارد و رنگ آن صورتی کدر است. وزن مخصوص چوب توسکای قشلاقی 0.48 بوده و سبک، نرم، همگن، قابل تورّق و راست تار است.

ضمن آنکه کار با آن آسان و دوام آن کم است. البته دوام این نوع چوب در داخل آب زیاد بوده و رنگش در درون آب، به نارنجی مایل به زرد تبدیل می شود. از چوب توسکای قشلاقی علاوه بر روکش سازی و پوشش سطوح بزرگ، در «صنایع تخته خرده چوب سازی»، کاغذ سازی، «تخته فیبرسازی»، مقواسازی، قرقره ی کابل، قایق سازی، نجاری و... استفاده می شود.این چوب، یکی از چوبهای مورد مصرف در منبتکاری نیز بوده و هست.

توت سفید

این چوب، بدون بو و طعم و سخت سنگین بوده و دارای الیاف موازی است. چوب توت سفید، درخشان است، همچنین به ویژه در تماسی با خاک دوام زیادی دارد و به سختی شکاف برمی دارد. چوب برونی توت سفید، زرد روشن و چوب درون آن درخشان متمایل به قهوه ای است و به تدریج به رنگ قهوه ای متمایل به سرخ تغییر مییابد. از چوب توت سفید برای تهیه ی ابزار چوبی منزل، معرقکاری و خاتمسازی استفاده می شود. ضمن آنکه چوب توت سفید مناسبترین چوب برای ساخت سه تار است.

پسته وحشی

چوبی بسیار محکم و دارای الیافی ظریف و ریز بافت است. چوب برون این درخت، سفید تا زرد روشن و چوب درون آن قهوه ای کمرنگ تا قهوه ای مایل به زرد و همراه خطوط زرد و تیره ی زیباست. این چوب فاقد اهمیت تجاری بوده و فقط در تهیه ی ادوات زینتی، منبت کاری، معرق کاری و ساخت وسایل چوبی منزل قابل استفاده است.