کرونا و اقتصاد فوتبال

امیر علیزاده
لیگ های فوتبال به دنبال تعطیلی در پاندمی کرونا یکی پس از دیگری بدون تماشاچی از سر گرفته شده اند. سازمان های لیگ فوتبال اروپا از حالا به فکر برگزاری مسابقات با تماشاچی در فصل آینده هستند و طرح مفصلی را هم ارائه داده اند؛ با اقدامات و محدودیت های سفت و سخت. با این حال فوتبال بعد از کرونا دیگر مثل سابق نخواهد شد. به خصوص اثرات اقتصادی این ویروس شاید برای همیشه این ورزش را تغییر دهد.

باشگاه ها پس از اینکه دیدند با یک پاندمی ناگهان منابع درآمدی شان قطع شده و بدون آمادگی پیشین و چقدر راحت در خطر ورشکستگی قرار گرفته اند، به خود آمده اند. فدراسیون فوتبال آلمان از حالا یک کارگروه ویژه «آینده فوتبال حرفه ای» تشکیل داده تا درباره تغییر و تحولات احتمالی رایزنی کنند و به اصلاحات ساختاری بیندیشند. سران فوتبال آلمان حتی از توسعه پایدار در فوتبال حرف می زنند. اصلاحاتی که پیش از این هم در فوتبال ضروری بودند، اما کووید-19 تنها به آنها شتاب بیشتری بخشیده است.

اما این تغییرات چه هستند؟ چه اصلاحاتی انجام می شود؟ کدام یک از انتقادها به فوتبال حرفه ای بجا است؟

کاهش هزینه ها، اعمال سقف دستمزد، کاهش کمیسیون ایجنت ها و ایجاد راه های درآمدزایی جدید، تنها بخشی از اصلاحات مورد انتظار خواهد بود. در ادامه سعی می کنیم مهم ترین تحولات در فوتبال پس از کووید-19 را بررسی کنیم.

درآمدهای تجاری
اثر منفی کرونا درآمدهای روز مسابقه به دلیل برگزاری مسابقات بدون تماشاچی روشن است. این منبع درآمدی در اروپا به خصوص برای باشگاه های دسته های پایین تر که درآمد تلویزیونی ندارند، حیاتی است. برای باشگاه های دسته های بالاتر درآمد روز مسابقه تنها 15 تا 20 درصد کل درآمدهای عملیاتی را تشکیل می دهند. اگر با طرح های برگزاری بازی در حضور تماشاگران از فصل آینده موافقت شود و دست کم بخشی از تماشاگران دوباره بتوانند به استادیوم بروند، بخشی از این درآمد هم جبران می شود.

درآمدهای تلویزیونی هم با توجه به از سرگیری مسابقات - با تماشاگر یا بدون تماشاگر- تغییر چندانی نخواهد کرد.

اما آنچه کمتر مورد توجه قرار می گیرد تأثیر کرونا بر درآمدهای تجاری است. درآمدهای تجاری شامل فروش حقوق اسپانسرینگ و کالاهای هواداری، همواره پایدارترین و قابل کنترل ترین منبع درآمدی باشگاه ها بوده اند. صنعت اسپانسرشیپ در فوتبال طی دهه های اخیر رشد خیره کننده ای هم تجربه کرده است.

بر اساس برآوردهای شرکت مشاوره کی پی ام جی کل ارزش قراردادهای اسپانسرینگ در پنج لیگ بزرگ اروپا به سالانه بیش از سه میلیارد یورو رسیده است. جهانی سازی، تحول دیجیتالی و تغییرات رسانه ها فرصت های تازه ای برای اسپانسرینگ در ورزش به وجود آورده اند.

از طرف دیگر ارزش حقوق اسپانسرینگ به قدری افزایش پیدا کرده که تنها صنایع خاصی از عهده پرداخت آن برمی آیند. به عنوان نمونه در لیگ برتر انگلیس 20 اسپانسر روی پیراهن تیم ها تنها از شش صنعت خودرو، هواپیمایی، بانکداری، شرط بندی، خرده فروشی و سرگرمی هستند. سه صنعت بانکداری، خودرو و ایرلاین ها نیمی از اسپانسرهای روی پیراهن پنج لیگ بزرگ اروپا را تشکیل می دهند.

اما این روند با توجه به تأثیرات متفاوت کووید-19 در صنایع مختلف در سال های آتی قطعا تغییر خواهد کرد. ایرلاین ها، صنعت خرده فروشی، بانک ها و صنعت گردشگری که به شدت از این پاندمی ضربه خورده اند و درآمدهایشان به شدت کاهش یافته، احتمالا کمتر در اسپانسرینگ ورزش خرج خواهند کرد. در مقابل صنایعی که در برابر پاندمی ایمن بوده اند یا حتی از آن منتفع شده اند، ممکن است کم کم برای رشد بیشتر و شناساندن خود به اسپانسرینگ در ورزش روی بیاورند. شرکت زوم که خدمات ویدئو کنفرانس آنلاین ارائه می دهد و از برندگان اصلی پاندمی کرونا است، در همین فصل اسپانسر دو باشگاه آرسنال و منچستر سیتی شد. باشگاه ها باید این تغییر و تحولات در صنعت اسپانسرینگ را به دقت رصد کنند و آنها را در بازاریابی حقوق اسپانسرینگ خود در نظر بگیرند.

کاهش هزینه ها
شاید مهم ترین پیامد پاندمی کرونا فشار بیشتر روی باشگاه ها برای کاهش هزینه های سربه فلک کشیده شان باشد. آنچه ده ها طرح و مقررات کنفدراسیون ها برای کنترل هزینه ها موفق به انجام آن نشدند، حالا یک ویروس با خشونت تمام انجام داد. این برای فوتبال بدون شک یک فرصت استثنایی است؛ چراکه در میان ذی نفعان هم آمادگی بیشتری برای اجرای این تغییرات وجود دارد.

مهم ترین هزینه باشگاه ها، هزینه دستمزد است. اکثر باشگاه ها در اروپا در زمان تعطیلی لیگ ها توانستند با بازیکنان خود بر سر کاهش20 تا 30 درصدی حقوق شان به توافق برسند. بازیکنان هم که خطر ورشکستگی و از دست دادن کارشان را لمس کردند، راحت تر از بخشی از دستمزدشان گذشتند. حتی با وجود این هم اتحادیه بازیکنان فوتبال حرفه ای پیش بینی کرده که بازیکنان زیادی در این تابستان به دلیل بحران کرونا کار پیدا نکنند. بر اساس آمار سایت ترانسفر مارکت در لیگ برتر انگلیس و در بوندس لیگای آلمان در حال حاضر حدود 7 درصد بازیکنان قرارداد ندارند. در لیگ یک فرانسه 3/ 6 درصد، در لالیگای اسپانیا 9/ 4 درصد و در سری آ ایتالیا 9/ 2 درصد.

با توجه به این وضعیت، دست کم در میان مدت شاهد کاهش مبالغ نقل وانتقال، کاهش دستمزدها و همین طور کاهش کمیسیون ایجنت ها خواهیم بود. از طرف دیگر می توان پیش بینی کرد که قراردادهای قرضی نیز بیشتر شوند.

باشگاه هایی که هزینه های نیروی انسانی شان بیشتر باشد، این خطر بیشتر آن ها را تهدید می کند. یکی از معیارهای سنجش سلامت مالی باشگاه ها نسبت دستمزدها به درآمدهای عملیاتی است. در برخی باشگاه ها که ریخت و پاش بیشتری می کنند مثل منچسترسیتی و بارسلونا در سال های اخیر، این نسبت بالای 60 درصد است. اما در هلند که زیربناهای فوتبال پایه قوی است و باشگاه ها بازیکنان خودشان را پرورش می دهند این نسبت با وجود درآمدهای پایین تر عمدتا زیر 50 درصد است.

سقف دستمزد
با آمدن کرونا یک بار دیگر بحث بر سر گذاشتن سقف دستمزد بر اساس درصدی از درآمد عملیاتی باشگاه، طبق مدلی که در ورزش حرفه ای ایالات متحده آمریکا رایج است، در فوتبال اروپا بالا گرفته است. در آلمان به سفارش یکی از نمایندگان پارلمان فدرال که رئیس کمیته اخلاق فدراسیون فوتبال این کشور هم هست، مرکز پژوهش های پارلمان در یک گزارش کارشناسی به این نتیجه رسید که سقف دستمزد برخلاف قوانین رقابت آزاد آلمان و اتحادیه اروپا هم نیست و منع قانونی ندارد. لیگ های دسته سوم و چهارم انگلیس هم اعلام کرده اند در حال رایزنی و بررسی گزینه سقف دستمزد هستند. حتی اگر این اتفاق به این زودی ها رخ ندهد، در میان مدت یا بلندمدت محتمل است. در هر صورت کرونا با قطع جریان های درآمد باعث شد فوتبال حرفه ای بفهمد که هزینه هایش غیرمنطقی بالا بوده است.

یکی دیگر از پیامدهای کرونا این بود که اکثر باشگاه ها فهمیدند چقدر بی رویه خرج می کردند بدون اینکه اندوخته ای برای روز مبادا داشته باشند. حالا فدراسیون ها و فیفا به دنبال آن هستند که از محل ذخایرشان یک صندوق مالی نجات برای کمک به فوتبال در شرایط بحرانی تشکیل بدهند؛ چراکه باشگاه ها هزینه های ثابتی دارند که اگر درآمد نداشته باشند، نمی توانند هزینه ها را پرداخت کنند. به هر دلیلی از جمله یک پاندمی این درآمدها از دست بروند، این صندوق ها با کمک های نقدی فوری باشگاه ها را از خطر ورشکستگی نجات می دهند.

ورزش جهانی تر
کرونا فرصت های دیگری هم برای صنعت فوتبال ایجاد کرده است. فوتبال بعد کووید-19 قطعا جهانی تر خواهد بود. به عبارت دیگر روندی که پیش از کرونا هم شروع شده بود، حالا به لطف استفاده بیشتر از فناوری های اطلاعات و دگردیسی اجباری دیجیتال، ارتباط با هواداران در سراسر جهان و جایگاه یابی در بازارهای دور آسان تر شده است. استفاده گسترده تر از فناوری اطلاعات نحوه تعامل با هواداران را حتی بعد از کووید متحول خواهد کرد. هواداران راحت تر و بیشتر از قبل می توانند مشارکت کنند و این فرصت های جدیدی را برای درآمدزایی ایجاد می کند.

کرونا و فوتبال ایران
اغلب باشگاه های ایران عملا ورشکسته هستند. هزینه های سرسام آور و درآمدهای ناچیز باعث به وجود آمدن این وضعیت ورشکستگی شده است. باشگاه های ما دخل و خرجشان به هیچ وجه به هم نمی خورد که بخواهند مثل یک بنگاه اقتصادی فعالیت کنند و از یک پاندمی ضربه بخورند. اغلب باشگاه ها، به ویژه دو باشگاه دولتی پرسپولیس و استقلال بدهی های انباشته نجومی ای دارند. این باشگاه ها تاکنون با تقسیط بدهی ها و تعدیل آنها و سندسازی، توانسته اند با بازرسان کنفدراسیون فوتبال آسیا کنار بیایند و از شرکت در مسابقات آسیایی محروم نشوند. البته این کارها هم دیگر جواب نمی دهد. پیش از کرونا فدراسیون فوتبال ایران به اتهام صدور مجوز حرفه ای نادرست برای نمایندگانش به منظور حضور در لیگ قهرمانان آسیا، از سوی کنفدراسیون فوتبال آسیا مبلغ 120 هزار دلار جریمه شد. احتمالا در آینده باید شاهد محرومیت تیم های ایرانی هم باشیم.

پیش از کرونا هم وضعیت باشگاه های ایران خوب نبود که حالا با یک پاندمی بخواهد وارد بحران جدیدی بشود. درآمد حق پخش تلویزیونی که به دلیل بازار انحصاری صداوسیما و خودداری این نهاد از پرداخت حق پخش در ایران وجود ندارد. درآمد اسپانسرینگ هم قابل توجه نیست، چون درست اجرا نمی شود. سازمان لیگ و فدراسیون هم تبلیغات دور زمین را به یک شرکت می فروشند اما در وصول درآمد آن همواره مشکل دارند. در فوتبال ایران چیزی هم به عنوان درآمد بازارپردازی یا همان مرچندایزینگ که فروش پیراهن و سایر کالاهای هواداری است نداریم. بنابراین قبل از کرونا هم وضعیت بحرانی بود و این درآمدها عملا وجود نداشته اند. یا به دلیل شرایط اقتصادی ایران و بازارهای غیررقابتی یا به خاطر سوءمدیریت در فدراسیون و باشگاه ها.

تنها زیانی که به برخی باشگاه ها با برگزاری بازی های بدون تماشاگر تحمیل شد، محرومیت از درآمد بلیت فروشی بود. برآورد می شود که چهار باشگاه پرطرفدار پرسپولیس، استقلال، سپاهان و تراکتور در هفته های پایانی لیگ برتر روی هم حدود 9 میلیارد تومان را از دست دادند. حتی باشگاه کوچک تر اما پرطرفدار صنعت نفت آبادان هم با برگزاری پنج بازی خانگی بدون تماشاچی در استادیوم هشت هزار نفره اش در مجموع 150 میلیون تومان از دست داد. اما اگر این واقعیت را در نظر بگیریم که باشگاه ها در ورزشگاه های مدرن تر و سیستم های بلیت فروشی بهتر درآمد بسیار بیشتری می توانستند از این محل به دست بیاورند، باز هم می بینیم ضربه کرونا به فوتبال ایران بسیار محدود است. تنها فایده کرونا در فوتبال ایران شاید این باشد که هزینه ها کمی منطقی تر شوند.

*امیر علیزاده، کارشناس اقتصاد ورزش و سردبیر سایت بازار ورزش است.