قرارداد هوشمند بلاکچین از منظر حقوق قراردادی ایران چقدر اعتبار دارد؟

فناوری نوپایِ بلاکچین اخیراً به کمک قرارداد هوشمند آمده تا با بهره گیری از ماهیت غیرمتمرکز خود اجرای بی طرفانه قراردادها را تضمین کند. هرچند هنوز بسترهای لازم برای استفاده گسترده از این قراردادها در زندگی بشر فراهم نشده است، اما تجربه نشان داده که فناوری های نوین، خیلی زود راه خود را به زندگی عموم باز می کنند. بنابراین لازم است تا حقوقدانان هرچه سریعتر با شناخت از ماهیت فنی و پیچیده این قسم از قراردادها به جامعه خواهانِ استفاده از فناوری های نوین پاسخ دهند: آیا توافقات شکل گرفته در قالب یک قرارداد هوشمند، از اعتبار قانونی برخوردارند؟

پیشرفت علم و فناوری بر پیچیدگی زندگیِ بشر افزوده است. زندگی در عصر ارتباطات، مقتضیات جدیدی را بر انسان تحمیل کرده است. روابط مالی و تجاری یکی از ضروریات کنونی زندگی اجتماعی بشر است، اما برای تنظیم و تثبیت هر رابطه ای بستری مناسب لازم است. قراردادها بستری هستند که انسان در طول تاریخ بشریت از آنان برای تنظیم و تثبیت بسیاری از روابط اقتصادی- اجتماعی اش استفاده کرده است. بر خلاف جوامع قدیم، در جامعه کنونی محدوده قراردادها محدود به بیع کالا به کالا نمی شود. امروزه حجم وسیعی از روابط اقتصادی- اجتماعی بشر در قالب قراردادهای مالی، بیمه، کار، تجارت، بانکداری، ازدواج و… شکل می گیرد. اگر از قراردادهای اجتماعی مثل ازدواج و انتخابات - که بعضاً ارزش معنوی آن برای طرفین، بسیار بیشتر از قراردادهای مالی است- بگذریم، افزایش حجم و تنوع روابط مالی و تجاری طی قرون گذشته، گسترش حوزه قراردادها و به تبع آن گسترش اختلافات در تفسیر و اجرای قراردادها را موجب شده است. از همین رو طرفین برای حل اختلاف ناگزیر از مراجعه به شخص یا اشخاص ثالث (مثل قاضی یا داور) هستند. اما مسئله این است که همواره مراجعه به شخص ثالث، مستلزم اعتماد به بی طرف او بوده است. مثلاً طرح دعوا نزد قاضی مستلزم اعتماد به بی طرفیِ سیستم قضایی و گروه بزرگی از افراد شاغل در آن، خصوصاً مقام قضاوت است. این اعتماد بی پشتوانه سبب می شود، ذیحق در تمامی مراحل رسیدگی به دعوای خود، با این نگرانی روبرو شود که آیا در نهایت خواهد توانست احقاق حق کند، یا حقوق او در میان فساد اداری و یا اختلافات علمی حقوقدانان پایمال خواهد شد؟

قراردادهای هوشمند بدون سیستم قضایی
ظهور قراردادهای هوشمند در سال های اخیر زمینه را برای تضمین حقوق قراردادی افراد، بدون ضرورت اعتماد به سیستم قضایی یا شخص ثالث دیگر، فراهم کرده است. هرچند متخصصین علوم کامپیوتر تعریف خاص خود را از قرارداد هوشمند ارائه می دهند، اما از دیدگاه حقوقی، این فناوری را می توان چنین تعریف کرد: قراردادی که در آن تمام یا قسمتی از فرآیند اجرای قرارداد، از طریق اجرای کدهای کامپیوتری به صورت خودکار انجام می شود. بنابراین مهم ترین شاخصه قرارداد هوشمند را می توان اجرای خودکار آن دانست. منظور از اجرای خودکار یک قرارداد، عدم دخالت عامل انسانی در فرآیند اجرای قرارداد است. اجرای خودکار قرارداد هوشمند به کمک فناوری پیچیده بلاکچین صورت می گیرد. از این رو استفاده از بلاکچین برای بسترسازی فرآیند اجرای قراردادها، سبب پیچیده تر و کاربردی تر شدن قرارداد هوشمند شده است.

از دیدگاه حقوق قراردادی ایران، شرایط اساسی صحت هر معامله در مواد 190 به بعد قانون مدنی ایران آمده است. مطابق ماده 190 قانون مدنی «قصد و رضای طرفین»، «اهلیت طرفین»، «موضوع معین که مورد معامله باشد» و «مشروعیت جهت معامله» از ارکان صحت هر عقدی است. قرارداد هوشمند نیز از این قاعده مستثنی نبوده و رعایت قواعد عمومی حاکم بر معاملات برای صدور حکم به صحت آن الزامی است. برای شکل گیری تراضی، قصد و رضای طرفین لازم است و سایر شرایط اعتبارِ قرارداد، برای نفوذ آن ضرورت دارد. به عبارت دیگر تراضی شرط لازم برای انعقاد قرارداد است اما کافی نیست.

اساس شکل گیری هر قراردادی بر اراده طرفین استوار است. برای احراز اعتبار قرارداد هوشمند بلاکچین، کافی است شکل گیری تراضی طرفین در چهارچوب قواعد حاکم بر قراردادهای سنتی اثبات شود؛ زیرا وجه تمایز قرارداد هوشمند با سایر قراردادها، به نحوه شکل گیری تراضی در بستر سیستم اطلاعاتی شبکه بلاکچین منحصر می شود و اگر احراز شود که تراضی در بستر شبکه بلاکچین به نحو صحیح و معتبر شکل گرفته است، برای قرارداد هوشمند، تفاوت عمده ای با دیگر قراردادهای سنتی و الکترونیک باقی نمی ماند و در نتیجه می توان حکم به صحت و اعتبار قراردادهای هوشمند داد. مستفاد از ماده 191 قانون مدنی اراده ای قابل احترام است که اعلام شود. شکل و نحوه اعلام اراده برای قانونگذار اهمیتی ندارد. پس به هر روش یا ابزاری می توان اراده را ابراز کرد. سیستم اطلاعاتی شبکه بلاکچین، روش جدیدی را برای اعلام اراده ارائه کرده است. شبکه بلاکچین بستری را ایجاد کرده که در قالب آن طرفینِ قرارداد، قادر به اعلام و ابراز اراده هستند. بنابراین درصورت تراضی مشارکت کنندگان در شبکه، قرارداد شکل می گیرد.

در قرارداد هوشمند مبتنی بر فناوری بلاکچین، ایجاب صرفاً از طریق یکی از اعضای حاضر در شبکه امکانپذیر است. امکان حضور در شبکه، نسبت به اینکه از بلاکچین عمومی و یا خصوصی برای اجرای قرارداد هوشمند استفاده شود، متفاوت است. در بلاکچین های عمومی هر فرد می تواند با نصب و اجرای نرم افزار بر روی سیستم رایانه ای خود، درشبکه حضور یابد، اما در بلاکچین های خصوصی، عضویت یا حضور در شبکه منوط به کسب مجوز است. هر یک از افراد حاضر در شبکه بلاکچین می توانند از طریق سیستم های رایانه ای خود اقدام به ارسال داده پیام حاوی ایجاب به همتایان خود کند. به همین دلیل از شبکه بلاکچین به عنوان یک «شبکه همتا به همتا» یاد می شود. به محض پذیرشِ ایجاب (قبول) توسط یکی از حاضرین، تراضی شکل گرفته و اعتبار حقوقی بر آن بار می شود.

مطابق ماده 191 قانون مدنی: «عقد محقق می شود به قصد انشاء به شرط مقرون بودن به چیزی که دلالت بر قصد کند». در خصوص قرارداد هوشمند این سؤال قابل طرح است که آیا ارسال پیام حاوی ایجاب به شبکه دلالت بر قصد می کند؟ پاسخ مثبت است. الفاظ به خودی خود در انعقاد قراردادها اثری ندارد و تنها وسیله تبادل افکار و خواست های طرفین هستند. هر وسیله دیگری که بتواند این وظیفه را انجام دهد، ممکن است در بیان اراده به کار رود. طرفین مختارند که هر ابزاری که مایل هستند را برای اعلام اراده خود انتخاب کنند. چنان که ماده 192 قانون مدنی می گوید: «در مواردی که برای طرفین و یا یکی از آنها تلفظ ممکن نباشد، اشارهای که مبین قصد ورضا باشد کافی است».

توافق طرفین؛ آغاز قرارداد هوشمند
در قرارداد هوشمند بر خلاف قراردادهای سنتی، اعلام اراده از طریق انجام یک یا چند فعل مشخص صورت می گیرد. برای انجام این افعال لازم است طرفین قرارداد ابزار مورد نیاز را فراهم کرده و با انجام یک یا چند فعل، داده پیام حاوی ایجاب یا قبول را به شبکه ارسال کنند. انجام این افعال از ملزومات انعقاد یک قرارداد هوشمند است. مطابق قواعد عمومی حاکم بر معاملات کافی است طرفین توافق کنند که یک قرارداد هوشمند را ایجاد کنند. چنین توافقی از دیدگاه قواعد عمومی معاملات یک قرارداد معتبر و لازم الاجرا است اما تا زمانی که یکی از طرفین با ارسال پیام ایجاب (فعل) قرارداد هوشمند را شروع نکند، هرگز نمی توان آن را واقعاً یک قرارداد هوشمند دانست. طرفین قرارداد هوشمند برای شروع یک قرارداد ملزم به انجام افعالی (مثل تنظیم و ارسال داده پیام) هستند اما این الزام خدشه ای به اعتبار تراضی طرفین وارد نمی کند. ماده 193 قانون مدنی در بیان حکم اعلام اراده از طریق فعل تصریح کرده است: «انشاء معامله ممکن است به وسیله عملی که مبین قصد و رضا باشد، مثل قبض و اقباض، حاصل گردد، مگر در مواردی که قانون استثنا کرده باشد». در نتیجه آنچه موضوعیّت دارد اعلام اراده است نه وسیله یا ابزار اعلام آن. اعلام اراده با هر ابزار و به هر شکلی که صورت گیرد مورد احترام قانونگذار است. این ابزار می تواند یک زبان طبیعی یا یک زبان مصنوعی مثل زبان برنامه نویسی باشد. پس در نتیجه اگرچه در قرارداد هوشمند اعلام اراده طرفین از طریق زبان برنامه نویسی صورت می گیرد، اما این موضوع خدشه ای به اعتبار تراضی طرفین وارد نمی کند.

سؤال دیگری که قابل طرح است این است که آیا ارسال پیام ایجاب به گروهی از افراد حاضر در شبکه بلاکچین، سبب سلب اعتبار قرارداد هوشمند نمی شود؟ در حقوق ایران ایجاب می تواند خطاب به شخص معین یا عموم باشد. کما اینکه ماده 561 قانون مدنی عقد جعاله را چنین تعریف کرده است: «جعاله عبارت است از التزام شخصی به اداء اجرت معلوم در مقابل عملی اعم از این که طرف معین باشد یا غیر معین». بنابراین مخاطب ایجاب می تواند فرد یا گروهی معین و یا غیر معین باشد. ارسال پیام ایجاب به شبکه بلاکچین خصوصی را می توان از مصادیق ایجاب به فرد یا گروهی معین دانست؛ زیرا در این شبکه ها به دلیل نیاز به کسب مجوز، افراد معدودی مجوز ورود به شبکه را پیدا می کنند. این در حالی است که شبکه های بلاکچین عمومی از مصادیق ایجاب به عموم (گروهی غیر معین) است. حضور و مشارکت در این شبکه ها برای عموم آزاد بوده و هرکس می تواند با استفاده از یک سیستم رایانه ای در شبکه حضور یابد.

وجه تمایز قرارداد هوشمند بلاکچین با سایر قراردادها، شکل گیری تراضی در بستر سیستم اطلاعاتی شبکه بلاکچین است. برای صدور حکم به صحت هر قراردادی لازم است اراده طرفین قرارداد صحیحا اعلام شود. شکل یا اَبزار اعلام اراده تأثیری در اعتبار حقوقی قراردادها نخواهد داشت. بنابراین استفاده از شبکه بلاکچین برای اعلام اراده، ایرادی به اعتبار تراضی طرفین وارد نمی کند. در نتیجه آنچه موضوعیّت دارد، اعلام اراده است نه وسیله یا ابزار اعلام آن. اعلام اراده با هر ابزار و به هر شکلی که صورت گیرد مورد احترام قانونگذار است. این ابزار می تواند یک زبان طبیعی یا یک زبان مصنوعی مثل زبان برنامه نویسی باشد. پس در نتیجه اگرچه در قرارداد هوشمند اعلام اراده طرفین از طریق زبان برنامه نویسی صورت می گیرد، اما این موضوع خدشه ای به اعتبار تراضی طرفین وارد نمی کند. به عبارت دیگر تراضی شکل گرفته در بستر سیستم اطلاعاتی شبکه بلاکچین، یک قرارداد معتبر است.

یاسر خرمی، وکیل پایه یک دادگستری