اوراق خزانه اسلامی (اخزا) چیست؟

شاید شما هم واژه اخزا را شنیده باشید، اما به درستی ندانید که این اوراق چه هستند و چطور معامله می شوند.
همان طور که می دانید، دو رکن اساسی و جدا نشدنی بازار ریسک و بازده هستند. می توان ادعا کرد که اکثر اوراق بهاداری که در بازار معامله می شوند و انواع مختلف سرمایه گذاری ها با درجه ای از ریسک همراه هستند و ریسک بخش جدا نشدنی بازار است. اما آیا سرمایه گذاری وجود دارد که با ریسک همراه نباشد؟ ممکن است اولین پاسخی که به ذهنتان برسد این باشد که، بله سرمایه گذاری در بانک، یکی از انواع سرمایه گذاری بدون ریسک است.

پاسخ شما درست است، اما سرمایه گذاری در بانک هم با درصد پایینی از ریسک همراه است. در این مقاله قصد داریم، اوراق بهاداری را به شما معرفی کنیم که ریسکی معادل با ریسک سرمایه گذاری در بانک دارد و یا می توان آن را جزو اوراق بهادار بدون ریسک معرفی کرد. در ادامه مقاله به توضیح اوراق یا اسناد خزانه اسلامی خواهیم پرداخت.

اوراق خزانه چیست؟
اوراق خزانه یا treasury Bill یا T.B از اوراق بهادار قابل معامله ای هستند، که می توانند قبل از سر رسید، بدون اعمال جریمه به وجه نقد تبدیل شوند. این اوراق توسط دولت ها منتشر می شوند و سررسیدی زیر یک سال دارند. در کشورهای دیگر این اوراق به قیمتی کمتر از ارزش اسمی فروخته می شوند و در سررسید معادل با ارزش اسمی بازخرید می شوند.

هدف اصلی انتشار این اوراق توسط دولت ها، تامین کسری بودجه خود است. این اوراق از ابزارهای مالی با ماهیت بدهی هستند و جزء اصلی ترین ابزار بازار پول جهت اعمال سیاست های پولی است.

اوراق خزانه اسلامی چیست؟ این اوراق به چه منظوری ایجاد می شوند؟
دولت برای پرداخت بدهی های خود به طلبه کاران غیر دولتی (مثل پیمانکاران)، از این اوراق استفاده می کند، در واقع با انتشار این اوراق دولت پرداخت بدهی هایش را به تعویق می اندازد. تنها تفاوتی که اوراق خزانه اسلامی با اوراق خزانه رایج در دنیا دارد این است که در ایران اوراق صادر شده به شکل مستقیم به طلبه کاران داده می شود و آن ها در صورت نیاز به وجه نقد می توانند آن را در بازار فرابورس به فروش برسانند. این تفاوت ناشی از وجود مشکلات فقهی در اوراق خزانه رایج در دنیا است.

با استفاده از این اوراق دولت علاوه بر تسویه بدهی های خود، می تواند در کنار کنترل وجوه نقد موجود در بازار کسری بودجه خود را نیز از این طریق تامین کند.

ویژگی های اوراق خزانه اسلامی
اوراق خزانه اسلامی که با نماد «اخزا» شناخته می شوند اوراقی بدون کوپن هستند. منظور از بدون کوپن بودن اوراق، این است که به آن ها هیچ سودی تعلق نمی گیرد و نرخ سود این اوراق برابر صفر است. خریداران این اوراق تنها از تفاوت قیمت خرید و ارزش اسمی آن در سر رسید سود خواهند کرد. دارندگان این اوراق در تاریخ سررسید وجه نقدی معادل مبلغ اسمی، از دولت دریافت می کنند. سررسید این اوراق معمولا در بازه زمانی 4 تا 52 هفته است.

اوراق خزانه اسلامی، اوراقی هستند که سر رسید آن ها کمتر از یک سال است و طی این دوره هیچ سودی به دارندگان آن تعلق نمی گیرد. این اوراق ریسک نکول ندارند و ریسک نقدشوندگی آن ها بسیار پایین است.

اوراق خزانه اسلامی، اوراقی هستند که سر رسید آن ها کمتر از یک سال است و طی این دوره هیچ سودی به دارندگان آن تعلق نمی گیرد. این اوراق ریسک نکول ندارند و ریسک نقدشوندگی آن ها بسیار پایین است. تنها ریسکی که می تواند این اوراق را تهدید کند ریسک نوسان قیمتی آن ها است.

ریسک نکول
اوراق خزانه، جزء اوراق بدون ریسک در نظر گرفته می شوند. از آن جایی که این اوراق توسط دولت، برای تامین بودجه و یا پرداخت بدهی هایش منتشر می شوند، ریسک نکول (عدم ایفای تعهدات در تاریخ سر رسید) نخواهند داشت. زیرا دولت این اوراق را به عنوان بدهی های خود درنظر می گیرد و پرداخت آن ها را در اولویت قرار می دهد. خزانه داری کل کشور نیز پرداخت مبلغ اسمی اسناد خزانه اسلامی را در تاریخ سررسید تعهد می کند. این تعهدنامه به امضای وزیر امور اقتصادی و دارایی رسیده است.

ریسک نقدشوندگی
اوراق خزانه ریسک نقد شوندگی خیلی پایینی دارند. زیرا این اوراق قابلیت معامله در بازار فرابورس را دارند. حجم روزانه معاملات این بازار بسیار بالا است، بنابراین دارندگان این اوراق هر زمان که بخواهند می توانند اقدام به فروش آن کنند. علاوه بر آن وجود بازارگردانان متعدد به نوعی تضمینی برای نقد شوندگی این اوراق است. چون بازار گردانان در طول ساعت معاملاتی حضور دارند و همزمان اقدام به خرید و فروش در بازار می کنند.

تنها ریسکی که این اوراق با خود دارند ریسک نوسانات قیمتی است، چون قیمت این اوراق بر اساس فرایند عرضه و تقاضا مشخص می شود.

مزایای انتشار اوراق خزانه اسلامی
انتشار این اوراق باعث می شود تا دولت برای تامین مالی خود، دست به استقراض نزند و منجر به حفظ استقلال کشور می شود.
کمک به سیاست های پولی و مالی به منظور اعمال سیاست های بهینه جهت تنظیم و کنترل انتظارات بازار
ایجاد بستری مناسب برای توسعه ابزارهای مالی بازار
از آن جایی که این اوراق بدون ریسک هستند، نرخ بازده آن ها، نرخ بازده بدون ریسک در نظر گرفته می شود. با استفاده از این اوراق می توان از انتظارات بازار از نرخ سود بدون ریسک با سررسیدهای مختلف آگاه شد.
از دیگر مزایای اوراق خزانه اسلامی این است که به درآمد این اوراق مالیات تعلق نمی گیرد.
به طور کلی با انتشار این اوراق علاوه بر این که دولت می تواند بدهی هایش را مدیریت کند، با کاهش حجم نقدینگی موجود در بازار از ایجاد تورم می شود جلوگیری کرد. همچنین مردم می توانند از نرخ بازده بدون ریسک مطلع شوند و در بازارهای مناسب سرمایه گذاری کنند.

وجه مورد نیاز، برای پرداخت ارزش اسمی این اوراق در سر رسید از کجا تامین می شود؟

سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور به عنوان یک واسط بین بانک های مسئول پرداخت و خزانه داری عمل می کند. این سازمان با توجه به تاریخ سر رسید اوراق، منجر به انتقال وجوه لازم به بانک می شوند.

در زمان سر رسید چه سازمانی مسئول پرداخت مبلغ این اوراق به دارندگانش است؟

شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه (سمات) بر اساس اطلاعاتی که راجع به دارندگان اوراق خزانه دارد، ارزش اسمی اوراق را از طریق بانک های مشخص شده به حساب دارندگان این اوراق واریز می کند.

حال که با این اوراق و ویژگی های آن آشنا شدیم، اگر قصد خرید آن ها را داشتیم، چه کاری باید انجام دهیم؟

اگر سرمایه گذار هستید و در بازار بورس و فرابورس فعالیت می کنید، پس قطعا دارای کد بورسی هستید. خرید و فروش این اوراق در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس ایران انجام می شود. خرید و فروش این اوراق مانند خرید و فروش سایر اوراق بهادار می تواند به صورت آنلاین انجام شود. اگر هم کد بورسی ندارید، می توانید اقدام به گرفتن آن کنید. قیمت اوراق خزانه اسلامی بعد از عرضه شدن توسط فرایند عرضه و تقاضا در بازار تعیین می شود. وجوه ناشی از فروش این اوراق یک روز کاری پس از معامله به حساب فروشنده واریز خواهد شد.

برای دیدن تابلو معاملاتی یک ورقه بهادار می توان به سایت tsetmc مراجعه کرد و با درج نماد مورد نظر، از اطلاعات مربوط به آن باخبر شد. اوراق خزانه نام و نمادهایی متفاوت از سهام شرکت هایی که در بازار معامله می شوند، دارند.

به شکل زیر توجه کنید، این شکل تابلو معاملاتی متعلق به اوراق خزانه ای است که به منظور پرداخت بدهی های دولت منتشر شده اند. در کنار نام این اوراق اعدادی ذکر می شوند که قسمتی از آن مربوط به تاریخ سر رسید این اوراق است. برای مثال در شکل زیر، بالای تابلو مشخصات ورقه بهادار مورد نظر را می بینید «اسناد خزانه-م20 بودجه 020806-98 (اخزا820)- بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس».

قسمت اول مشخص کننده، نوع ورقه بهادار است که در این جا اسناد خزانه هستند. این اسناد به منظور تسویه بدهی های دولت منتشر شده اند. عدد 020806 نشان دهنده تاریخ سر رسید این اوراق است. سر رسید این اوراق تاریخ ششم آبان ماه سال 1402 است.

اخزا820 نیز نماد معاملاتی این ورقه بهادار است. این اسناد در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس معامله می شوند.

فرض کنید شما قصد خرید اسناد خزانه دارید، چگونه می توان لیستی منظم از اوراق خزانه منتشر شده و تاریخ سر رسید آن ها پیدا کرد؟

برای این که به این فهرست دسترسی پیدا کنید لازم است ابتدا وارد سایت سازمان فرابورس ایران ifb.ir شوید. در بالای این سایت از قسمت بازارها و محصولات، اسناد خزانه اسلامی را انتخاب کنید. حال می توانید لیست اوراق خزانه ای که تاکنون منتشر شده را ببینید. این لیست از جدید ترین اوراق منتشر شده به قدیمی ترین آن ها مرتب شده است.

با کلیک بر روی نام نماد هر یک از این اوراق می توانید مشخصات اوراق نظیر تاریخ سر رسید آن ها، تعداد اوراق پذیرش شده و... ببینید. برای مثال آخرین سند منتشر شده در تاریخ 1398.06.11 بوده که سر رسید آن 45 ماه بعد یعنی تاریخ 1402.08.06 خواهد بود. این اوراق در این بازه زمانی می توانند در بازار فرابورس معامله شوند.

قیمت خرید اسناد خزانه اسلامی چگونه تعیین می شود؟
قیمت این اوراق از طریق محاسبه ارزش فعلی جریانات آتی آن به دست می آید. بنابراین برای محاسبه ارزش فعلی اسناد خزانه اسلامی کافی است مبلغ اسمی اوراق با توجه به نرخ مورد انتظار سرمایه گذار و زمان باقی مانده تا سررسید تنزیل شود. برای محاسبه ارزش فعلی اوراق خزانه، کافی است ارزش اسمی آن در سررسید را با نرخ سود مورد انتظار تنزیل دهیم.

مثال) قیمت اوراق خزانه ای در سر رسید برابر با 1، 000، 000 است. ارزش فعلی این اوراق در حالی که 160 روز به سررسید اوراق باقی مانده باشد و نرخ بازده مورد انتظار بازار برابر با 21 درصد باشد را حساب کنید.

از آن جایی که به اوراق خزانه تا موقع سر رسید هیچ سودی تعلق نمی گیرد، تنها یک جریان نقد ورودی، آن هم در سررسید خواهیم داشت. بنابراین قیمت این اوراق را با توجه به تعداد روزهای باقی مانده و نرخ بازده مورد انتظار از بازار تنزیل می دهیم.

ارزش فعلی اوراق خزانه
ارزش فعلی این اسناد برابر با 925925.9 است. اگر شما بالاتر از این قیمت، این اوراق را خریداری کنید، یعنی این اوراق را گران خریده اید. با توجه به فرمول بالا می توان گفت، هر چه به تاریخ سررسید این اوراق نزدیک می شویم، قیمت اسناد خزانه اسلامی به قیمت اسمی آن نزدیکتر می شود. علاوه بر این موضوع، با بالا رفتن نرخ بازده مورد انتظار بازار، قیمت بازاری اسناد خرانه اسلامی کاهش خواهد یافت.

فرایند انتشار و فروش این اوراق به چه صورت است؟
قسمتی از بودجه به انتشار اوراق خزانه اسلامی تخصیص می یابد. وزارت امور اقتصادی و دارایی به نمایندگی از دولت از محل بودجه تخصیص یافته دست به انتشار این اوراق می زند. این بودجه اختصاص یافته بر اساس اولویت توسط بانک های مشخص شده به طلبه کاران دولت تعلق می گیرد. بعد از جمع آوری اطلاعات لازم توسط بانک، لیست پیمانکاران (طلبه کاران) به سازمان فرابورس اعلام خواهد شد. سپس حداکثر طی 10 روز کاری، اطلاعات در سامانه معاملات ثبت می شود و طلبه کاران دولت و پیمانکاران، می توانند این اوراق را در بازار به فروش برسانند.

دریافت مطالبات از دولت به شکل اوراق خزانه منجر می شود که پیمانکارانی که این اوراق را از دولت دریافت کردند، هر زمان که نیاز به وجه نقد داشتند، می توانند اوراق خود را در بازار فرابورس به فروش برسانند.

یک پیمانکار می تواند این اوراق را تا سر رسید نگه دارد. در تاریخ سر رسید از آن جایی که وزارت امور اقتصاد و دارایی و خزانه داری پرداخت مبلغ ارزش اسمی اوراق را هم تراز با پرداخت حقوق کارکنان دولتی می داند، پس در سررسید به راحتی می توان این اوراق را به وجه نقد تبدیل کرد.

پیمانکارانی که تمایل به فروش اوراق خود ندارند و می خواهند این اوراق را تا سررسید نگه دارند، باید مراحل تکمیل اطلاعات خود نزد فرابورس را تا انتها انجام دهند. با ثبت شماره منحصر بفرد، این پیمانکاران می توانند در سررسید، معادل با ارزش اسمی، اوراق را بدون مراجعه به بانک دریافت کنند.

جمع بندی
به طور کلی اگر بخواهیم اوراق خزانه اسلامی را تعریف کنیم، می توانیم بگوییم اوراقی هستند که دولت برای پرداخت بدهی هایش به افراد غیر دولتی منتشر می کند. این اوراق سر رسیدی کمتر از یک سال دارند و طی این دوره هیچ سودی به دارندگان آن ها تعلق نمی گیرد. این اوراق ریسک نکول ندارند و ریسک نقدشوندگی آن ها بسیار پایین است، تنها ریسکی که ممکن است این اوراق را تهدید کند ریسک نوسان قیمت آن است. وقتی شرکت ها شروع به فروختن این اوراق در بازار فرابورس کردند تمامی افراد دارای کد بورسی می توانند، همانند سهام شرکت ها اقدام به خرید و فروش این اوراق کنند.