اگر بخواهیم بورس کالا و انواع مختلف بازارهای بورس کالا یعنی بازار مشتقه بورس کالا را در یک نگاه توضیح دهیم، شکل زیر گویای این مطلب خواهد بود.
همان طور که در شکل بالا مشخص شده است بازار فیزیکی، بازار فرعی، بازار مشتقه و بازار مالی از اجزای مهم بورس کالا هستند.
بازار مشتقه بورس کالا
بازار مشتقه را نوع جدیدی از بازار بورس کالا می توان تعریف کرد که با توجه به نیاز بعضی بازارها و ماهیت کالاها دست به تعریف ابزار جدیدی برای معامله این کالاها زده است. این بازار از ابزارهایی مانند قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله برای تعریف جدیدی از معاملات بورس کالا با هدف شکل گیری بازار برای طیف جدیدی از سرمایه گذاران شکل گرفته است. در این بازار یک دارایی پایه که قراردادها بر روی آن منتشر می شوند، تعریف می شود. این دارایی پایه می تواند محصولات کشاورزی، انواع فلزات و انواع فراورده های نفتی باشد. در ایران نخستین بازار قراردادهای آتی بر روی سکه و محصولات کشاورزی مانند زعفران شکل گرفت. رفته رفته در این نوع معاملات محصولات دیگری نظیر پسته و زیرِه نیز افزوده شد. مخاطبان این بازار طیف بزرگ تری از سرمایه گذاران خرد هستند که تمایل به سرمایه گذاری در این ابزار جدید را دارند.
مزایای قراردادهای مشتقه
انواع اوراق مشتقه بورس کالا:
قرارداد آتی (Futures Contracts):
قراردادی است که در آن دوطرف تعهد می کنند که در یک تاریخ مشخص (تعیین شده طبق ضوابط رسمی بورس) و با یک قیمت مشخص (تعیین شده طبق ضوابط بازار رسمی بورس) یک کالا با کیفیت مشخص (تعیین شده طبق ضوابط بازار رسمی بورس) را مبادله کنند در این قرارداد دو طرف متعهد هستند که طبق ضوابط قرارداد عمل کنند خریدار معمولاً نگران است که قیمت کالا در آینده بالا رود و فروشنده نگران است که قیمت کالا ثابت مانده یا پایین بیاید این قراردادها در بازارهای رسمی یا بورس انجام می گیرند و به نوعی نوسان های شدید قیمت کالا در آینده را کاهش می دهند. در این نوع قرارداد، پول، کالای مورد معامله تا زمان تحویل پرداخت نمی شود ولی هر دوطرف معامله برای حسن انجام معامله هنگام عقد قرارداد، ودیعه ای به اتاق پایاپای به عنوان وجه تضمین حسن انجام قرارداد می سپارند. لازم به ذکر است که در بورس کالای ایران در حال حاضر قراردادهای آتی تنها روی سکه طلا، زیره سبز، پسته و زعفران معامله می شوند. در بورس اوراق بهادار نیز قراردادهای آتی در خصوص برخی از سهم ها و شاخص سهام نیز وجود دارد. مشتری متقاضی انجام معامله آتی از طریق کارگزار خود و با پرداخت درصد بسیار کمی از وجه کالا وارد معامله شده و با اتخاذ موقعیت های خرید یا فروش اقدام به دادوستد کالا از زمان اولین روز معاملاتی تا زمان سررسید قرارداد می نماید. فرآیند انجام معاملات آتی در بورس کالا مختصرا به شرح زیر است:
مراجعه مشتری به یکی از کارگزاران معاملات آتی شرکت بورس کالا و ثبت نام و گرفتن کد مشتری.
افتتاح حساب مشترک با بورس کالا در بانک معرفی شده از سوی بورس.
درخواست خرید یا فروش یکی از قراردادها و اتخاذ یکی از موقعیت های خرید یا فروش در بازار معاملات آتی.
انجام معاملات روزانه بر روی موقعیت معاملاتی اتخاذ شده به نحوی که مشتری می تواند تا زمان سررسید قرارداد، به دفعات کالا را خرید و فروش کرده و با توجه به نرخ های روز از سود مورد نظر بهره مند گردد.
قرارداد اختیار معامله (Options):
اختیار معامله یک ابزار مشتقه در مباحث مالی است. اختیار معامله یک قرارداد قانونی است که توسط یک فروشنده به یک خریدار در ازای مبلغ معینی فروخته می شود. خریدار این قرارداد آنگاه این اختیار را به دست می آورد که یک دارایی (اعم از سهام یا کالا) را تا مدت مشخصی به مبلغ تعیین شده ای بخرد یا بفروشد. قرارداد اختیار معامله به دو نوع کلی اختیار خرید و اختیار فروش تقسیم می شود. در هر کدام از این دو نوع قرارداد، دو طرف خریدار و فروشنده با یکدیگر وارد معامله می شوند.
اختیار خرید
این نوع اختیار معامله به خریدار این اجازه را می دهد که مقدار مشخص از یک دارایی را در آینده، در زمانی مشخص و به قیمتی معین خریداری کند. به عنوان مثال فرض کنید قرارداد اختیار معامله ی خرید با دارایی پایه سکه در شرکت بورس کالای ایران قابل معامله است. قیمت هر سکه در بازار نقدی در دی ماه سال 95 برابر950هزار تومان است. چنانچه فردی اختیار خرید مذکور را با قیمت اعمال 950 هزار تومان برای سررسید اسفند 95 به قیمت 50 هزار تومان (قیمت اختیار معامله) خریداری کند، پایان اسفند سال95، این فرد حق دارد هر سکه را با قیمت 950 هزار تومان از فروشنده اختیار معامله خریداری کند. حال چنانچه قیمت نقدی سکه تا زمان سررسید به یک میلیون و 60 هزار تومان رسیده باشد، خریدار اختیار معامله به ازای هر سکه، 110هزار تومان سود می کند (البته با در نظر گرفتن هزینه خرید اختیار و کسر 50 هزار تومان، در کل معادل60 هزار تومان سود می کند) و چنانچه قیمت نقدی سکه تا زمان سررسید به 900 هزار تومان رسیده باشد، خریدار اختیار معامله از حق خرید خود استفاده نمی کند و اختیار معامله را اعمال نمی کند (چراکه می تواند در بازار، سکه را به قیمت کمتر بخرد) و در نتیجه فقط زیانی معادل 50 هزار تومان (هزینه خرید اختیار که در ابتدای انعقاد قرارداد پرداخته بود) را متحمل می شود.
اختیار فروش
این نوع اختیار معامله به خریدار خود این اجازه را می دهد که مقدار مشخص از یک دارایی را در آینده در زمانی مشخص و با قیمتی معین به فروشنده اختیار معامله بفروشد. به عنوان مثال فرض کنید قرارداد اختیار معامله فروش با دارایی پایه سکه در شرکت بورس کالای ایران قابل معامله است. قیمت هر سکه در بازار نقدی در دی ماه سال 95 برابر 950 هزار تومان است. چنانچه فردی اختیار فروش مذکور را با قیمت اعمال 950 هزار تومان برای سررسید اسفند سال 95، به قیمت 30 هزار تومان (قیمت اختیار معامله) خریداری کند، پایان اسفند 95 این فرد حق دارد هر سکه را با قیمت 950 هزار تومان به فروشنده اختیار معامله بفروشد. حال چنانچه قیمت نقدی سکه تا زمان سررسید به 850 هزار تومان رسیده باشد، خریدار اختیار معامله فروش روی هر قرارداد 100 هزار تومان سود می کند (که البته با در نظر گرفتن هزینه خرید اختیار به مبلغ 30 هزار تومان، در کل معادل 70 هزار تومان سود می کند) و چنانچه قیمت نقدی سکه تا زمان سررسید به یک میلیون تومان رسیده باشد، بدیهی است خریدار اختیار معامله از حق فروش خود استفاده نمی کند و اختیار معامله را اعمال نمی کند (چراکه می تواند در بازار سکه را به قیمت بیشتری بفروشد) و در نتیجه در این حالت تنها زیانی که وی متحمل می شود، مبلغ 30هزارتومانی است که بابت خرید اختیار در ابتدای انعقاد قرارداد پرداخته بود. همچنین در خصوص قراردادهای اختیار معامله توجه به نکات زیر حائز اهمیت است.
محاسبه قیمت پایانی
اگر قرارداد اختیار معامله ای در یک روز معاملاتی معامله شود، قیمت پایانی قرارداد اختیار معامله، میانگین وزنی قیمت معاملات انجام شده طی آن روز معاملاتی است، ولی اگر در آن روز معاملاتی، قراردادی معامله نشود، قیمت پایانی قرارداد اختیار معامله در روز کاری قبل به عنوان قیمت پایانی در نظر گرفته خواهد شد که در صورت عدم انجام معامله به صورت متوالی در آن نماد، این روند (استفاده از قیمت پایانی روز قبل) حداکثر تا دو روز کاری ادامه خواهد داشت، پس ازآن، بورس قیمت پایانی قرارداد اختیار معامله را براساس قیمت پایانی قراردادهای زیرگروه هم ماه آن نماد یا به صورت تئوریک محاسبه می کند.
تسویه معاملات
معاملات قراردادهای اختیار معامله در شرکت بورس کالای ایران در تاریخ سررسید هر قرارداد تسویه می شوند. بدین معنی که در پایان یک روز معاملاتی، ارزش قراردادهای اختیار معامله شده (معادل حاصل ضرب قیمت اختیار در حجم قرارداد) از حساب خریدار اختیار کسر و به حساب فروشنده اختیار واریز می شود. کارمزدهای معاملاتی نیز از حساب خریدار و فروشنده کسر و به حساب بورس، سازمان و کارگزار مربوطه واریز خواهد شد.
تحویل
با توجه به اینکه سبک اعمال قراردادهای اختیار معامله در شرکت بورس کالای ایران اروپایی است، در سررسید، خریدار می تواند درخواست اعمال خود را به بورس ارائه دهد. ارائه درخواست اعمال به معنی آغاز انجام فرآیند تخصیص است. پس از پایان معاملات و پس از پایان مهلت ارائه درخواست اعمال، بورس کلیه فروشندگانی را که طرف مقابل ایشان، درخواست اعمال خود را به بورس ارائه کرده باشد، مشخص می کند. فروشندگان متعهد به تحویل دارایی پایه به اندازه حجم قرارداد خود هستند. دو حالت در اینجا متصور است:
کلیه فروشندگان تعهدات خود را ایفا نموده و رسید انبار یا دارایی پایه را تحویل داده اند؛ در این صورت قرارداد خریدارانی که ارزش قرارداد به همراه کارمزدهای مربوطه را واریز نکرده باشند، ملغی خواهد شد.
بخشی از فروشندگان نکول کرده و تعهدات خود را ایفا کرده اند؛ در این صورت سه حالت متصور است:
تعداد نکول فروشندگان برابر تعداد خریدارانی باشد که تمایل به تسویه نقدی دارند و در نتیجه ارزش قرارداد به همراه کارمزدهای مربوطه را واریز نکرده اند. در این صورت خریدارانی که تسویه نقدی شده اند، مقابل فروشندگانی که نکول کرده اند قرار می گیرند. در این شرایط، فروشنده، درصدی از ارزش قرارداد را به همراه مابه التفاوت قیمت اعمال و قیمت نقد دارایی پایه به خریدار پرداخت می کند.
تعداد نکول فروشندگان بیشتر از تعداد خریدارانی باشد که تمایل به تسویه نقدی دارند. فرض کنید 10 قرارداد در یکی از نمادها منجر به اعمال شده است. هر نفر یک قرارداد دارد. (10 خریدار و 10فروشنده) فرض کنید از 10 قرارداد، چهار نفر از فروشندگان نکول کرده باشند و یک نفر از خریداران تمایل به تسویه نقدی داشته باشند. در این حالت 6 فروشنده و 6 خریدار وارد فرآیند تحویل می شوند و خریداران، کالا را از فروشندگان تحویل می گیرند. قرارداد چهار فروشنده تسویه نقدی می شود و فروشندگان موظف به پرداخت درصدی از ارزش قرارداد به همراه مابه التفاوت قیمت اعمال و قیمت نقد دارایی پایه خواهند بود.
تعداد نکول فروشندگان کمتر از تعداد خریدارانی باشد که تمایل به تسویه نقدی دارند. مثال مورد قبل را با این فرض شرح می دهیم که از 10 قرارداد، دو نفر از فروشندگان نکول کرده باشند و 6 نفر از خریداران نیز تمایل به تسویه نقدی داشته باشند و وجوه لازم را واریز نکنند، دو نفر از آن 6 خریدار در مقابل دو فروشنده ای که قرارداد خود را نکول کرده اند قرار خواهند گرفت و تسویه نقدی خواهند شد؛ اما اتاق پایاپای به چهار نفر باقی مانده از خریداران مهلت مجدد خواهد داد، تا ارزش قرارداد به همراه کارمزدهای مربوطه را واریز کنند. فرض کنید یک نفر وجوه را واریز کند. در این حالت پنج خریدار و پنج فروشنده وارد فرآیند تحویل می شوند و خریداران، کالا را از فروشنده تحویل می گیرند. قرارداد سه خریدار نیز ملغی می شود و فروشنده مقابل آن ها متعهد دیگری نخواهد داشت.
نکاتی کلی در خصوص معاملات بازار مشتقه بورس کالا
افراد حقیقی (با حداقل 18 سال سن) و حقوقی برای شروع فعالیت در معاملات بازار مشتقه، می بایست به یکی از شرکت های کارگزاری که مجوز معاملاتی قراردادهای مشتقه را در شرکت بورس کالای ایران داشته باشند، مراجعه و درخواست کد کنند. شایان ذکر است مشتریان فقط با یک کارگزاری مجاز به انجام این معاملات هستند و در صورت تمایل به تغییر کارگزاری خود، باید فرم درخواست انتقال کد معاملاتی را تکمیل و آن را به کارگزار مورد نظر خود ارائه کنند.
مشتریان برای فعالیت در معاملات قراردادهای بازار مشتقه بورس کالا می بایست یک حساب در اختیار بورس نزد یکی از بانک های عامل (سامان، ملت و رفاه) افتتاح و آن را به شرکت کارگزاری معرفی کنند.
قبل از ثبت سفارش ها مشتری در فرم های ثبت سفارش، کارگزاران می بایست از واریز وجه تضمین لازم توسط مشتریان، متناسب با موقعیت های ایشان اطمینان حاصل کنند. کارگزاران موظف اند کلیه سفارش های هر مشتری را در فرم های ثبت سفارش که توسط بورس ابلاغ می شود، ثبت کنند. سفارش ها می توانند به صورت کتبی، تلفنی، از طریق اینترنت یا سایر روش های تعیین شده توسط بورس انجام شوند.
کارمزدهای بازار قراردادهای مشتقه بورس کالای ایران
دارایی پایه از بین محصولات پذیرفته شده در بورس کالای ایران و یا کالاهای دارای بازار نقدی قوی به تشخیص هیئت پذیرش، انتخاب می گردد. قرارداد آتی قابل معامله در بورس بر اساس قرارداد آتی پذیرش شده تعیین می شود. مشخصات قرارداد آتی به پیشنهاد بورس به تصویب هیئت پذیرش خواهد رسید. لازم به ذکر است، مشخصات قرارداد آتی باید شامل موارد ذیل باشد:
|
|
|
|
| نماد اعتماد الکترونیک | نشان ملی ثبت | گواهی شامد ارشاد |
© کلیه حقوق مادی و معنوی این وب سایت متعلق به داده پردازان هومان پویان می باشد.
