آشنایی با مفهوم ورشکستگی و انواع آن

امروزه در عرصه ی فعالیت های تجاری، مفهوم ورشکستگی برای تجار و بازرگانان مفهومی آشناست. طوری که تجار و بازرگانان چه فعالیت های تجاری خود را به صورت شخصی انجام بدهند و چه در قالب یک شرکت تجاری، مراقب اند تا دچار ورشکستگی نشوند. در این یادداشت به مفهوم ورشکستگی و انواع آن می پردازیم.

در ابتدا لازم است به یک عنوان دیگر که مشابه نهاد ورشکستگی است و در بیشتر مواقع این دو را به اشتباه یکسان می دانند، اشاره ای داشته باشیم و آن نهاد اعسار است. عمدتا اعسار به حالتی اطلاق می شود که یک شخص از پرداخت بدهی های خود ناتوان باشد. و نتواند آنها را پرداخت کند. آنچه که در اینجا حائز اهمیت است این مسئله است که در اعسار شخص بدهکار نباید تاجر باشد بلکه یک شخص عادی است که از تأدیه ی دیون و بدهی های خود معذور است. حتما در روابط روزمره بسیار شنیده ایم که می گویند فلان شخص ورشکسته شده است. عنوانِ درستِ چنین حالتی اعسار است البته اگر آن شخص غیرتاجر باشد. در نتیجه اعسار ویژه ی اشخاصی غیر از تجار است. اما ورشکستگی نهادی است که ویژه ی تجار و بازرگانان است. یعنی اگر یک تاجر از پرداخت دیون و بدهی های خود معذور و ناتوان باشد، دچار ورشکستگی شده است. پس اعسار ناتوانی از پرداخت دیون توسط غیرتاجر، و ورشکستگی ناتوانی از پرداخت دیون توسط تاجر است. در خصوص این مسئله که چه تفکیک و تمایزی بین تاجر و غیرتاجر وجود دارد، باید گفت که ملاک برای جدایی این دو از یکدیگر آن است که تاجر شخصی است که شغل عادی خود را انجام معاملات تجاری قرار داده و اشتغال به تجارت جزئی از حرفه و کار اوست و از این طریق امرار معاش می کند.

با این توضیحات، می توان گفت که نهاد ورشکستگی دارای دو شرط ضروری است. یعنی برای اینکه دادگاه شخص را ورشکسته اعلام کند احراز دو شرط ضروری است:

شخص تاجر باشد. یعنی شغل عادی و روزمره ی خود را انجام معاملات تجاری قرار بدهد. طوری که از آن طریق امرار معاش کند؛
این شخصِ تاجر از پرداخت دیون و بدهی های خود متوقف شده باشد. یعنی نتواند بدهی خود را بپردازد.
در اینجا لازم است اشاره ای به این نکته بکنیم که دِین و بدهی ای که تاجر از تأدیه و پرداخت آن عاجز است، باید منشأ پولی داشته باشد. یعنی به عنوان مثال شخص الف 100 هزار تومان به شخص ب بدهکار است و توانایی پرداخت آن را ندارد. پس آنچه اهمیت دارد پول بودنِ دِین است و نه مال بودنِ آن. دیگر آنکه این دین و بدهی باید مسلم و حال باشد. یعنی فورا قابل تقاضا برای پرداخت باشد. نسبت به دینی که هنوز مسلم و قطعی نشده و دارای تاریخ و مهلت برای پرداخت است (مثلا زمان پرداخت دو ماه دیگر است) شخص ورشکسته اعلام نمی شود. نکته ی بعدی اینکه تجاری یا غیرتجاری بودن دین اهمیتی ندارد. یعنی دین و بدهی ای که شخص تاجر از پرداخت آن عاجز است، می تواند هم وصف تجاری داشته باشد مثل وجه مندرج در یک سند تجاری چک که به عنوان قیمت خرید یک کالا تعیین شده است. و هم می تواند وصف غیرتجاری داشته باشد مثل مهریه.

پس از احراز مسائل گفته شده، دادگاه حکم ورشکستگی شخص تاجر را صادر می کند. آنچه که در خصوص حکم ورشکستگی اهمیت دارد این مسئله است که حکم ورشکستگی قبل از آنکه قطعی شود به صورت موقت اجرا می شود. زیرا آنچه که مهم است حفظ حقوق طلبه کاران است و اگر حکم به صورت موقت اجرا نشود، ممکن است حق آنها ضایع شود. پس حکم ورشکستگی تا قبل از قطعیت آن در راستای حفظ حقوق طلبه کاران به صورت موقتی قابل اجراست.

آثار صدور حکم ورشکستگی
1. اثر حکم ورشکستگی نسبت به ورشکسته
به موجب حکم ورشکستگی، شخص از دخل و تصرف در مال و امور مالی خود منع می شود. یعنی نمی تواند مثل گذشته در اموال و حقوق مالی خود تصرف کند. مثلا نمی تواند مالش را بفروشد یا اجاره بدهد یا اینکه مالی بخرد. زیرا این اعمال باعث تضییع حقوق طلبه کاران می شود. و شخص ورشکسته نمی تواند تصرفی در مال خود انجام بدهد که به ضرر طلبه کاران باشد. لازم است گفته شود که شخص ورشکسته به موجب حکم ورشکستگی از دخل و تصرف در امور غیرمالی خود منع نشده است؛ مثلا می تواند ازدواج کند. همچنین از دخل و تصرف در امور مالی دیگران هم منع نشده است بلکه صرفا حق مداخله در اموال خود را ندارد.

2. اثر حکم ورشکستگی نسبت به طلبه کاران
حکم ورشکستگی نسبت به طلبه کاران نیز دارای آثاری است. از جمله اینکه از تاریخی که شخص تاجر، ورشکسته اعلام می شود طلبه کاران به صورت انفرادی نمی توانند ورشکسته را تعقیب کنند تا طلب شان وصول شود. بلکه همه ی طلبه کاران به صورت دسته جمعی و گروهی باید طلب شان را مطالبه کنند. انجام این امر توسط نهادی به نام اداره ی امور تصفیه و ورشکستگی انجام می شود. اثر دیگر نسبت به طلبه کاران این است که، به طلب آنها از تاریخ صدور حکم ورشکستگی خسارتِ دیرکرد تعلق نمی گیرد. به عنوان مثال شخص الف از شخص ب مبلغ 100 هزار تومان طلبه کار است. در حالت عادی ممکن است نسبت به این طلب خسارت دیرکرد تعلق بگیرد. یعنی شخص ب علاوه بر 100 هزار تومان، خسارتی را که به خاطر دیرکرد در پرداخت وجه به الف وارد شده است هم باید بپردازد. اما در حالتی که حکم ورشکستگی صادر شده است، دیگر خسارتِ دیرکرد قابل مطالبه نیست و صرفا همان مبلغ 100 هزار تومان به عنوان طلب شخص الف درج می شود.

انواع ورشکستگی
ورشکستگی به تقصیر
حالتی است که شخص تاجر در ورشکسته شدن خود عمد نداشته و تقلبی مرتکب نشده است. بلکه صرفا به خاطر تقصیری که کرده است دادگاه حکم به ورشکستگی به تقصیر می دهد. در اینجا چند حالت متصور است:

وقتی که مخارج و هزینه های شخصی تاجر نسبت به عایدی او بیشتر باشد؛
وقتی که تاجر پس از اینکه توسط دادگاه متوقف از تأدیه ی دِین خود اعلام شد، طلب یکی از طلبه کاران را بر سایرین ترجیح بدهد و پرداخت کند.
هنگامی که شخص، ورشکسته اعلام می شود باید دفاتر تجاری و صورت حساب دارایی اش را به دادگاه تحویل بدهد. اگر از تحویل دادن این دو سند امتناع کند ورشکستگی او به تقصیر است.
تاجر برای انجام فعالیت های تجاری خود ملزم به داشتن دفاتر تجاری است. اگر تاجری دفتر نداشته باشد یا دفتر او ناقص باشد یعنی ویژگی های یک دفتر تجاری را نداشته باشد، ورشکستگی او به تقصیر است.

ورشکستگی به تقلب
در این حالت از ورشکستگی سوءِنیت و عمدی در رفتار تاجر وجود دارد. مانند اینکه:

• تاجر دفتر تجاری خود را عمدا مفقود کند؛
• قسمتی از دارایی خود را پنهان کند؛
• قسمتی از دارایی خود را از طریق معاملات صوری یعنی معاملاتی که هیچ قصدی برای انعقاد آنها وجود ندارد، از بین ببرد.

هر دو نوع ورشکستگی به تقلب و تقصیر، جرم محسوب می شوند و طبق قوانین و مقررات کیفری قابل تعقیب و مجازات اند. در پایان باید گفت که ممکن است ورشکستگی شخص تاجر به شکل هیچ کدام از این دو نوع گفته شده نباشد. یک ورشکستگی ساده باشد که در این صورت جرم نیست و مجازات در پی ندارد.