کارل پولانی نظام بازار را محصول یک پروژه سیاسی می داند

در دهه 1830 بود که با لغو قوانین ویکتوریایی، گروه ناتوان جایی برای فرار نداشتند. مجموع اعانه های مردمی و دولتی برای نگه داری آن ها با افت فاحش روبه رو شد و شرایط نگه داری هم به طرز توهین آمیزی تضعیف شد. چنین شرایطی باعث شد که بازار بیش از پیش بتواند عملکردی نظام مند داشته باشد.

کلمه بازار تاکنون در ترکیب هایی گوناگون و با اهدافی مختلف استفاده شده است. یکی آن را در «نظم بازار» و با نگاهی مثبت می بیند که قرار است همه ما را نجات دهد و دیگری به آن «نظام بازار» می گوید که هیچ چیز برای زندگی مردم نداشته مگر بالا رفتن حرص و طمع. یکی از مشهورترین افرادی که درباره بازار قلم زده، کارل پولانی، اقتصاددان مجارستانی است. پولانی بازار را نظامی می بیند که بر اساس یک پروژه سیاسی روی کار آمده است.

از نظر پولانی، نظام بازار متشکل از سه بازار ناکالا است: طبیعت، نیروی کار و پول. چرا این سه ناکالا هستند؟ ابتدا باید به این سوال پاسخ بدهیم که کالا چیست؟ کالا چیزی است که به قصد کسب سود تولید می شود. نه پول و نه نیروی کار و طبیعت به قصد کسب سود تولید نمی شوند و در واقع ناکالا هستند اما نظام بازار یا همان نظام سرمایه داری نسبت به آن ها وهم کالاانگاری دارد. زمانی که بازاری برای این سه ناکالا پدید بیاید، تعامل نظام مند این سه بازار باعث خواهد شد که به چیزی به نام نظام بازار برسیم.

در نظام بازار با ترکیبی از سه دسته افراد روبه رو هستیم. افرادی که خریدار طبیعت، نیروی کار و پول هستند و افرادی که توانایی فروش نیروی کار را دارند. کسی اگر از این سه دسته خارج بیفتد، یعنی نه پول و زمین داشته باشد و نه توانایی فروش نیروی کار خود را داشته باشد، محکوم به نابودی است زیرا در هیچ جای چنین جامعه ای جایی ندارد، پس بهتر است به سمت یکی از سه بازار حرکت کند و به نحوی در یکی از آن ها مشارکت کند.

برای این که متوجه بشوید چنین نظامی در طول تاریخ دقیقا به چه شکلی پدید آمده، بد نیست به انگلستان قرن نوزدهم برگردیم. در این کشور قوانینی وجود داشتند، تحت عنوان قوانین ویکتوریایی که طی آن ها، همیشه چتری حمایتی در جامعه وجود داشت برای آن دسته از افراد که از یک سو نه مالک طبیعت و پول بودند و از سوی دیگر به دلایل مختلف توانایی فروش نیروی کار خود را هم نداشتند؛ مثلا یا بیش از حد پیر بودند و یا بیماری خاصی باعث می شد که نتوانند کار کنند. در دهه 1830 بود که با لغو قوانین ویکتوریایی، این گروه ناتوان جایی برای فرار نداشتند. مجموع اعانه های مردمی و دولتی برای نگه داری آن ها با افت فاحش روبه رو شد و شرایط نگه داری هم به طرز توهین آمیزی تضعیف شد. چنین شرایطی باعث شد که بازار بیش از پیش بتواند عملکردی نظام مند داشته باشد. پولانی و بسیاری از طرفدارانش به چنین مسئله ای اشاره می کنند و می گویند بازار بیش از این که «نظمی خودانگیخته» باشد، «پروژه ای سیاسی» است.

اقتصادی برای مردم
اقتصاد دو معنای مختلف دارد که یکی از آن ها به محاسباتی پیچیده و روی کاغذ اشاره می کند و دومی به نحوه معیشت روزمره اجتماع ها و جوامع انسانی. معنای اول بیشتر مد نظر اقتصاددان هایی بود که امروز به آن ها نئوکلاسیک می گویند و دومی هم رویکردی متفاوت به اقتصاد بود که کارل پولانی در کتاب مطرح خود «دگرگونی بزرگ» (1944) پیش کشید و مطرح کرد. در نگاه اول به حداکثر رساندن استفاده از منابع و ابزار محدود و نایاب، از طریق کنش و تصمیم گیری عاقلانه مد نظر است. در معنای مد نظر پولانی اما نه خبری از تصمیم گیری عاقلانه است و نه چیزی از شرایط کم یابی گفته می شود.

در نگاه پولانی مردم یک جامعه بیشتر به دنبال این هستند که مسائل و مواد لازم برای گذران زندگی خود را تهیه کنند و به آن شدتی که در اقتصاد نئوکلاسیک از «به حداکثر رساندن» و «بهینه کردن» و مسائلی این چنینی، صحبت می شود خبری نیست. این رویکرد پولانی باعث شد تا پنجره ای جدید در تاریخ نگاری اقتصادی جوامع پدید بیاید و در نهایت با جنبشی روبه رو شویم که به دنبال «دموکراسی اقتصادی» است. در نگاه کارل پولانی هم با این خط و ربط روبه رو می شویم که اقتصاد چیزی اساسا اجتماعی و سیاسی است و از این رو نزدیکی بسیاری بین دیدگاه های او و کارل مارکس وجود دارد. امروزه از دیدگاه های پولانی برای تبیین سوسیالیسم دموکراتیک استفاده می کنند.

کارل پولانی
چند سال پس از مرگ کارل مارکس، در پاییز سال 1886 و در شهر وین امپراتوری اتریش- مجارستان، کارل پولانی در خانواده ای به دنیا آمد که بعدها به شهرتی نسبی رسیدند. برادر کوچک تر او مایکل پولانی، فیلسوفی نسبتا شناخته شده بود و خواهرزاده اش اوا زایسل به عنوان یک هنرمند سرامیک کار به شهرتی جهانی رسید. پولانی در دوران بزرگ سالی خود با بسیاری از متفکران آن روزهای مجارستان در ارتباطی نزدیک بود که از بین آن ها می توان به گئورگ لوکاچ و کارل مانهایم اشاره کرد. دوران جوانی او با جنگ جهانی اول و انقلاب در مجارستان همراه بود و در ادامه هم با یک کمونیست انقلابی بسیار مشهور به نام ایلونا دوجینسکا ازدواج کرد. پولانی که به لندن رفت و کارهای عمده ای در این شهر منتشر کرد، نهایتا در 77 سالگی در اونتاریوی کانادا درگذشت.