اقتصاد امری جهانی است یا ملی؟

فریدریش لیست بر ملی بودن اقتصاد تأکید می کند 

داستان زندگی فریدریش لیست خیلی ساده و سرراست نیست. او را نمی توان با اقتصاددانان امروزی جهان مقایسه کرد که سال هایی را به تحصیل و سال هایی را به پژوهش و تدریس مشغول هستند. زندگی لیست وجوهی تاریک و غم انگیز دارد که او را سال هایی به زندان کشاند. لیست پس از فراز و نشیبهایی به ایالات متحده پناه برد و در آنجا تحت تأثیر نوشته های الکساندر همیلتون قرار گرفت. ایده های اقتصادی او، که باعث شدند او به یکی از تأثیرگذارترین اقتصاددانان قرن نوزدهم تبدیل شود، عمدتا بر این محور قرار می گرفتند که هریک از ملتها احتیاجات اقتصادی خاصی دارند و به همین منظور نمی توان از تجارت مطلقا آزادانه دفاع کرد. به همین دلیل بود که لیست همواره به اقتصادهای توسعه یافته ای که مدافع تجارت آزاد بودند، شک داشت.

برای مثال لیست معتقد بود که کشور آلمان، به منظور پیشرفت و کامروایی، نیازمند این است که گستره خود را به ساحل های جنوبی و شمالی بکشاند و به منظور داشتن رشدی سریع، از صنعت خود هم حفاظت کند. این دیدگاه های او درباره آلمان آشنا به نظر می رسند؟ دلیل اصلی این آشنایی این است که بسیاری از ایده های او الهام بخش قسمتی از عملکرد و باورهای رژیم نازی بودند. از بسیاری از ایده ها و دیدگاه های لیست برای پایه ریزی اجتماع اقتصادی اروپا هم استفاده شد. به غیر از آلمان نازی، کشور دیگری که در آن سالها در آتش جنگ جهانی دوم می دمید، ژاپن بود و شاید برای شما جالب باشد که این کشور هم تحت تأثیر مدلی اقتصادی بود که تا حد بسیار زیادی به دیدگاه ها و نظرات لیست نزدیک بود. به طور کلی هر اقتصادی که نیازمند بستن فضای خود به منظور ایجاد رشد می شد، تا حدی آگاهانه یا ناخودآگاه به نظرات لیست نزدیک بود و به همین منظور می توان رگ و ریشه های ایده های لیست را در چین دوران مائو هم پیدا کرد. این نوع خاص نگاه باعث شد که لیست هم مانند بسیاری از اقتصاددانان قرن نوزدهمی چون دیوید ریکاردو و کارل مارکس، زلویه خاصی با آدام اسمیت داشته باشد، که این زاویه را در ادامه بیشتر خواهیم شناخت.

نظام اقتصادی صنعتی
به نظر لیست، دولتمردان دو تعهد بزرگ دارند که یکی به جامعه امروز است و دیگری به جامعه فردا. عمده سیاستمداران دل مشغول مسائل امروزی هستند و زمان بسیار کمی را برای مشکلات آینده می گذارند. زمانی که یک کشور به نقطه عطفی در توسعه خود می رسد، سیاستمداران این کشور مسئولیت اخلاقی دارند تا به مسائل مربوط به نسل آینده هم رسیدگی کنند، به قول خود لیست: «در آستانه مرحله ای جدید برای توسعه یک کشور، دولتمردان باید آمادگی لازم برای اتخاذ رویکردی بلندمدت را داشته باشند، گرچه نیاز به بررسی مسائلی با اهمیت بلافاصله هم وجود دارد.»

لیست می گفت که اقتصاد یک کشور باید از چند جهت مختلف توسعه پیدا کند و توان و نیروی تولیدی خود را بهبود بخشد، نه این که تنها متمرکز بر بهبود نرخ ارز خود باشد. همین جا بود که لیست به آدام اسمیت اعتراض می کرد و می گفت که نظام اقتصادی اسمیتی، نه یک نظام صنعتی، که نظامی تجاری است و خود لیست این نظام را «نظام ارزش مبادله» می نامید. او، بر خلاف اسمیت، اعتقاد داشت که منفعت خصوصی افراد، منجر به بهترین نتیجه برای جامعه نمی شود، بلکه ملت چیزی بین افراد و انسانیت است، و از طریق زبان، اخلاقیات و توسعه تاریخی و فرهنگی و سیاسی تعریف می شود.

منفعت های خصوصی اقتصادی، مانند دیگر منافع، باید در راستای حفظ، تکمیل و تقویت ملت قرار گیرند. به طور کل، همان طور که واضح است، لیست از آن دسته اقتصاددانانی بود که بر خلاف رویکرد فردگرای عادی لیبرال، جامعه را جمع جبری افراد نمی دانست، و می گفت که این افراد باید ذیل یک کلیت تعریف و هدایت شوند. به نظر لیست یک ملت در چهار مرحله توسعه پیدا می کردن زندگی معنوی، کشاورزی، کشاورزی همراه با تولید، و مرحله نهایی ترکیبی از کشاورزی و تولید و بازرگانی. همین چند وجهی بودن تکامل و توسعه تاریخی باعث شد که لیست بیشتر به فکر این مسئله بیفتد که نمی توان توسعه را تنها بر اقتصاد تکیه داد و از صور مختلف اقتصادی هم تنها وضعیت نهایی بازرگانی را در نظر آورد.

فریدریش لیست متولد سال انقلاب فرانسه است و در 1789 در آلمان دنیا آمد. امروزه او را به عنوان اقتصاددانی می شناسند که «نظام ملی» را به لحاظ نظری صورت بندی کرد و یکی از چهره های اصلی مکتب اقتصادی تاریخی لقب گرفت. او که به دنبال اصلاحاتی در ساختار سیاسی آلمان بود و در این راستا فعالیت هایی هم داشته در سال 1822 به زندان افتاد و پس از آزادی در سال 1824 به ایالات متحده رفت و در آنجا فعالیت های پژوهشی خود در اقتصاد را جدی تر دنبال کرد. لیست که در سال های انتهایی زندگی اش به امپراتوری اتریش بازگشته بود، نهایتا در سن 57 سالگی در حالی که از بیماری رنج می برد و بحران اقتصادی عمده دارایی های او در آمریکا را نابود کرده بود، دست به خودکشی زد.