آیا با چند قاعده ساده می توان بازار را مقررات گذاری کرد؟

ژان تیرول به ما می گوید که استفاده از قواعد ساده انگارانه، بیشتر ضرر می رساند تا سود.

آکادمی نوبل او را چنین معرفی می کند: «ژان تیرول یکی از تأثیرگذارترین اقتصاددانان زمانه ماست. او به لحاظ پژوهش های نظری، سهمی بسیار مهم در بسیاری از حیطه های مختلف را به خود اختصاص داده، که مهم ترینشان شفاف سازی درک ما و چگونگی مقررات گذاری صنایع با چند بنگاه قدرتمند است.»

چه فعالیت هایی باید به عنوان خدمات عمومی انجام گیرند و کدام یک باید در اختیار بنگاه های خصوصی بمانند؟ این سوال همیشه موضوعیت دارد. خیلی از دولت ها انحصارهای عمومی خود را به روی سهام داران خصوصی گشوده اند. این مسئله به صنایعی مانند خطوط راه آهن، بزرگ راه ها، منابع آب، پست و ارتباطات - و همچنین ارائه آموزش و درمان- کشیده شده است. تجارب به دست آمده از خصوصی سازی خیلی یک دست نبوده و ترغیب بنگاه های خصوصی به ارائه عملکردی مطلوب، دشوارتر از آن چیزی است که پیش بینی می شد.

این مسئله دو دلیل اصلی دارد. اول این که بسیاری از بازارها تحت سلطه چند بنگاه بسیار قدرتمند هستند که کاملا بر قیمت ها، حجم و کیفیت تأثیر می گذارند. این مسئله در اقتصاد اولیگوپولی نامیده می شود که البته نظریه سنتی اقتصاد اصلا با آن کاری ندارد. دومین مشکل این است که نهادهای مقررات گذار درباره هزینه ها و کیفیت کالاها و خدمات بنگاه ها، با کمبود اطلاعات روبه رو هستند. همین مسئله، عمدتا باعث می شود که بنگاه های مقررات بندی شده، مزیتی طبیعی پیدا کنند.

در دهه 80 میلادی، یعنی پیش از این که تیرول اولین پژوهشش را منتشر کند، تحقیقات درباره مقررات گذاری عمدتا پراکنده بودند و بیشتر تمرکزشان بر این نکته بود: در دو حالت افراطیِ انحصاری و رقابت کامل، دولت چگونه می تواند مداخله و قیمت گذاری را کنترل کند؟

در آن زمان همه قانون گذاران اقتصادی، به دنبال قواعدی ساده بودند که برای همه صنایع کاربرد داشته باشد. تحقیقات تیرول نشان داده که چنین قواعدی ممکن است در برخی شرایط به درستی جواب بدهند، اما در شرایط دیگر، بیشتر مضر هستند تا مفید. رسیدن به این نتیجه که هر قاعده ای همیشه نتیجه ای مثبت ندارد، نیازمند نظریه ای جدید بود که در آن بازارهای اولیگوپولی بهتر تبیین شوند، زیرا حتی خصوصی سازی گسترده هم توانایی ایجاد فضای لازم را ندارد، مگر برای تعدادی بسیار اندک از بنگاه ها. همچنین به نظریه ای جدید نیاز بود برای مقررات گذاری در شرایطِ «اطلاعات نامتقارن»، زیرا مقررات گذاران معمولا دانش کمی از شرایط بنگاه دارند.

چوب جدید جادو
پژوهش تیرول، روش های علمی جدیدی را به طور مشخص در نظریه بازی و نظریه قرارداد ایجاد کرد. این نظریات امیدهای بسیاری را برای کاربردهای عملی در سیاست گذاری های اقتصادی زنده کردند. نظریه بازی به مطالعه نظام مند این مسئله کمک می کرد، که چگونه بنگاه ها به شرایط مختلف و رفتار یکدیگر واکنش نشان می دهند. در ادامه از این نظریات برای مقررات گذاری مناسب این بنگاه ها استفاده می شد. مبنای مقررات گذاری، نظریه جدید قراردادهای محرکی بین طرفین با اطلاعاتی متفاوت است. با این حال، گرچه بسیاری مردم می توانند پرسش های این پژوهش را درک کنند، حل کردن آن ها بسیار دشوار است.

تیرول در دو مطالعه مجزا - یکی همراه با پاتریک رِی، در سال 1986 و دیگری همراه با اولیور هارت در سال 1990- نشان داد که یک عقیده بسیار رایج در اقتصاد هیچ توجیهی ندارد. کدام عقیده؟ اگر شخصی یک مونوپولی داشته باشد، آن هم در زمینه ای که پیوندی مهم با زنجیره تولید حساب می شود، چه اتفاقی می افتد؟ آن عقیده قدیمی می گفت که چنین شرکت هایی در زمینه خودشان به راحتی سودهای انحصاری به دست می آورند، اما رقابت مانع از این می شود که از جایگاهشان در پیوند بعدیِ زنجیره تولید سودی ببرند. تیرول می گفت که تسلط پیدا کردن بر یک پیوند در یک زنجیره، به آن مونوپولی اجازه کسب سود از بازار پیوندِ بعدی را هم می دهد.

ژان تیرول همراه با همکارش، ژان ژاک لافونت، که اکنون درگذشته، در سال 1986 کمکی بسیار زیاد به نظریه مقررات گذاری کردند. آن ها نشان دادند که اگر مجموعه ای از قراردادهای هوشمندانه تولید داشته باشیم، می توانیم مسئله اطلاعات متقارن را در بازار دور بزنیم. در این حالت دیگر نباید نگران این مسئله باشیم، که نهادِ مسئول مقررات گذاری دانش کافی و کامل از هزینه ها و گزینه های فنی تولیدِ مونوپولی نداشته باشد. پیش تر گفته شد که این مسئله همیشه یکی از جدی ترین تهدیدهای مقررات گذاری بوده، اما تیرول سهمی جدی در رفع همین مشکل داشت، و اتفاقا بنابر گزارش خود آکادمی نوبل، یکی از دلایل اصلی دریافت جایزه نوبل اقتصاد توسط تیرول هم همین بود.

ژان تیرول
ژان تیرول در ماه آگوست سال 1953 در شهر تروای فرانسه به دنیا آمد. در سال 1976 و 1978 به ترتیب از پلی تکنیک پاریس و دانشگاه فنی پونتِ پاریس در رشته های مهندسی فارغ التحصیل شد و اتفاقا دانشجویی بسیار موفق و زبده در مهندسی هم به شمار می آمد. تیرول تحصیلات تکمیلی خود را در دانشگاه دوفین پاریس ادامه داد و در سال های 1976 و 1978 موفق به کسب مدارک کارشناسی ارشد، و مطالعاتی پیشرفته تر در زمینه ریاضیات تصمیم گیری شد. او نهایتا در سال 1981 از دانشگاه MIT دکتری اقتصاد گرفت و تحت نظر اریک ماسکین، پایان نامه ای با عنوان «جستارهایی در نظریه اقتصادی» نوشت. تیرول که در سال 2014 نوبل اقتصاد را برای تحلیلش از قدرت بازاری و مقررات گذاری دریافت کرد، در حال حاضر عضو هیئت علمی دانشگاه تولوز است.