رقابت مفید است یا مضر؟

جان بیتس کلارک ابتدا می گفت مضر است، اما سپس نظر خود را تغییر داد
جان بیتس کلارک کارنامه جالبی دارد. او که پس از فارغ التحصیلی در آمریکا به سوئیس و آلمان رفته بود، تحت تأثیر فضای این کشورها به یکی از منتقدان نظام اقتصادی سرمایه داری بدل شد که منبع اصلی الهامش هم کارل کنیس، یکی از چهره های اصلی مکتب تاریخی آلمان، بود. او پس از بازگشتش به خاک آمریکا و در زمانی که در دانشگاه کلمبیا مشغول به تدریس شده بود، چندین مقاله را به چاپ رساند که عمده آن ها چند سال بعد در کتاب «فلسفه ثروت» (1886) تدوین و منتشر شدند. در آن مقاله ها بود که او یکی از طرح های ابتدایی نظریه مطلوبیت نهایی را مشخص کرد که اصولش پیش تر توسط ویلیام جونز، لئون والراس و کارل منگر پیش کشیده شده بود.

کلارک تا سال 1886 عقایدی داشت که ریشه های سوسیالیستی مسیحی را جلوه گر می کردند و بنا بر آنها رقابت راه حلی برای سعادت بشری نبود، مخصوصا اگر قرار باشد با دستمزدهای ثابت سروکار داشته باشیم. به نظر او «بسیار خطرناک است که رقابت را به شکلی دیوانه وار ستایش کنیم و هر انتقادی را که به آن وارد شد با برچسب انقلابی بودن کنار بگذاریم... کار انسان ها خوردن یکدیگر نیست... اما روش های غیرمستقیم و پالایش شده ای که در اقتصاد به کار می بریم باعث می شوند به خوبی متوجه نباشیم که شبیه آدم خوارها شده ایم.» از سوی دیگر هم او معتقد بود روشی که کمونیست ها در واقعیت پیش گرفته اند نیازمند اصلاحات و برخوردی جدی است و درباره این مسئله چنین می گفت: «یکی از ویژگی های ذاتی کمونیسم این است که خویی به شدت قاتلانه دارد و سرنوشتش تقریبا همان چیزی خواهد شد که سرنوشت قاتلان است... این امکان وجود دارد که حجم بسیار بالایی از افرادی که خودشان را کمونیست می نامند دارای شخصیتی جنایت کار و بی ارزش باشند.» کلارک می گفت که هر زمان اتحادیه سرمایه باعث شد که اتحادیه های کار هم شکل بگیرند، آن گاه می توان امید داشت که دستمزدهای عادلانه ای را از طریق محاسبات مختلف به شکلی ثابت درآورد.

سال های جدیدِ جدید
هومان و اِورت دو نفری هستند که مطالعاتی گسترده درباره نظریه ها و کارنامه کلارک انجام داده اند. هومان می گوید: «همه به خاطر خواهند داشت که کلارک کسی بود که در کتاب "فلسفه ثروت" سرود نابودی رقابت را سرداد. اما پس از آن، دیدگاه خود را معکوس کرده و پیکره ای از قوانین اقتصادی را بر اساس رقابت صورت بندی کرده است.» اِورت هم درباره کلارک می گوید: «بلافاصله پس از نوشتن کتاب "فلسفه ثروت"، کلارک به دنبال ارائه دفاعیه های برای نظام رقابتی رفت. اینکه چرا چنین تغییری کرد، هنوز هم معلوم نیست. اگر قرار باشد انصاف را درباره تغییر دیدگاه های او رعایت کنیم، چیزی بیشتر از این نمی توانیم بگوییم.» یکی از دلایلی که ممکن است عامل این تغییر دیدگاه باشد، شورش های مارکت در شیکاگو در سال 1886 است، که طی آن برخی از اعتصاب کنندگان با گلوله جان باختند و برخی دیگر هم اعدام شدند. همین مسئله باعث پاک سازی دانشگاه های آمریکا از سوسیالیست ها و نابودی گروه «شوالیه های کار» شد.

کلارک در سال 1888 کتاب «سرمایه و عایدی هایش» را نوشت. فرانک فتر درباره انگیزه این نوشته می گوید: «احتمالا منبعی که باعث شد کلارک در وهله اول به سراغ این مسئله برود، مباحث مالیات منفرد بود. در آن زمان همه بحث ها درباره این پروپاگاندا صورت می گرفت. کتاب "پیشرفت و فقر" هنری جرج پرفروش ترین کتابی شد که یک آمریکایی نوشته است.» از این زمان به بعد، مبنای تمام نوشته های کلارک، رقابت بود. خود کلارک درباره این مسئله می گوید: «اگر چیزی باعث سرکوب رقابت نشود، پیشرفت تا ابد ادامه پیدا می‌کند. علمی که در این جا به کار می آید نوعی داروینیسم اقتصادی است. گرچه شاید این فرایند اندکی بی رحمانه باشد، اما چشم اندازی که ایجاد می کند لزوما بد نیست. بقای قدرت، در بلندمدت مسئله ای مطلوب است.» کلارک از این به بعد با توجه به عوامل همگن تولید، یعنی کار و سرمایه، و با در نظر گرفتن رقابت، به سراغ این داستان رفت که بهره وری را بر اساس ورودی آخرین واحدهای فیزیکی کار و سرمایه تحلیل کند. یکی از نقدهای او به کارل مارکس این بود که نمی توان ماهیت کالا را که ناهمگن است با ماهیتی همگن مانند ارزش تحلیل کرد. این تغییر مسیر کلارک به حدی او را مشهور و مهم کرد که بیش از نیم قرن پس از این نوشته ها، هنوز هم اقتصاددان های بزرگی مانند پل ساموئلسون درباره مفاهیم او بحث می کردند. جان بیتس کلارک، پدر جان موریس کلارک بود، که بعدها اقتصاد نهادگرا را به درجات بسیار مهم رساند و یکی از برجسته ترین چهره های این جریان فکری اقتصاد بود.

جان بیتس کلارک
در سال 1847 در رودآیلند به دنیا آمد و برای تحصیل به دانشگاه امهرست در ماساچوست رفت. در 25 سالگی از این دانشگاه فارغ التحصیل شد و به مدت سه سال به دانشگاه زوریخ و هایدلبرگ رفت و تحت نظر کارل کنیس به مطالعه پرداخت. از سال 1875 که به آمریکا بازگشت و در دانشگاه کلمبیا مشغول به تدریس شد، رفته رفته باورهای سوسیالیستی خود را کنار گذاشت و به مرور زمان تبدیل به یکی از چهره های اصلی اقتصاد شد که دیدگاهی داروینی به رقابت اقتصادی دارد. کلارک که عمر بلندی داشت، در 91 سالگی در شهر نیویورک آمریکا درگذشت و به این ترتیب زندگی شاگردی سوسیالیست که به استاد اقتصاد سرمایه داری تبدیل شده بود به پایان خود رسید.