گات GATT

گات(GATT) مخفف "General Agreement on Tariffs and Trade" به معنای "موافقت نامه عمومی تعرفه و تجارت"، سندی(قراردادی یا موافقت نامه ای) است، مشتمل بر 38 ماده و 4 فصل که در 30 اکتبر 1947 بین 23 کشور عمدتا پیشرفته و صنعتی، به امضا رسید. این موافقت نامه همان موافقت نامه عمومی تعرفه و تجارت بود، که یک چارچوب شکلی و سیاست گذارانه را برای مذاکره در مورد آزادسازی دسترسی به بازارها دربرداشت و تا سال 1994 که پایان حیات این موافقت نامه به عنوان تنها نهاد ناظر بر تجارت بین الملل بود، اعضای آن به حدود 123 کشور افزایش یافت.گات امروز به عنوان کارگزاری بین المللی وجود ندارد (البته موافقت نامه گات هنوز زنده است) و هم اکنون جای خود را به سازمان تجارت جهانی داده است.

از نظر تشکیلاتی، گات یکی از مؤسسات تخصصی وابسته به سازمان ملل بود؛ اما از نظر حقوقی یک سازمان محسوب نمی شد. کشورهای عضو گات از طریق مذاکرات چندجانبه ادواری و در قالب یک مجموعه سازمان یافته، اقدام به اتخاذ تصمیمات و سیاست گذاری های تجاری می کردند؛ که به عنوان طرف های متعاهد از آن ها نام برده می شد. فعالیت های عمده طرف های متعاهد، مذاکرات تجاری و تعرفه ای بود که در آن، کشورها به یکدیگر امتیازاتی اعطا کرده و یا محدودیت و ممنوعیتی را در خصوص عدم افزایش برخی انواع عوارض گمرکی در نظر می گرفتند.

محور اصلی فعالیت های گات براساس تشکیل جلسات میان اعضا و حصول توافق های دوجانبه و چندجانبه میان کشورها بوده است و براساس آن از 1947 به بعد، جلسات گات در مقاطع زمانی مختلف برگزار شد، به گونه ای که در طول عمر نزدیک به نیم قرن خود(از 1947 تا 1994)، هشت دور مذاکره صورت گرفت؛ که در ادامه به ادوار مذاکرات به ایجاز پرداخته خواهد شد.

تاریخچه و فلسفه شکل گیری گات
پس از پایان جنگ جهانی دوم در سال 1946، کشورهای بزرگ و درگیر جنگ به دنبال چاره ای برای برون رفت از وضعیت بد اقتصادی خود بودند. بر این اساس، کشورهای مختلف جهان به خصوص کشورهای صنعتی غرب، اقدام به برقراری یک سیستم جهانی تجارت برای مقابله با عدم تعادل های اقتصادی و استفاده از رویه های حمایتی، به منظور حمایت از صنایع داخلی آن ها کردند. در این ارتباط، قدم اول در برتون وودز آمریکا برداشته شد و کنفرانسی متشکل از نمایندگان دو کشور صنعتی جهان آن روز؛ یعنی آمریکا و انگلستان برگزار شد.

در اولین اقدام صندوق بین المللی پول و بانک جهانی تأسیس شد. ولی این دو سازمان جواب گوی رشد شتابان تولید و تجارت جهانی نبودند. به همین دلیل در سال 1946، کنفرانسی در هاوانا تشکیل شد؛ که در جریان این اجلاس، منشور هاوانا تدوین شد. در این منشور جهت ساماندهی به بازرگانی بین المللی، تأسیس نهادی تحت عنوان سازمان تجارت جهانی بین الملل (ITO) پیش بینی شد. اما مذاکرات هاوانا در جهت تشکیل این سازمان، نتیجه نداد و در سال 1947، فقط منجر به تصویب یک قرارداد 38 ماده ای، تحت عنوان موافقت نامه عمومی تعرفه و تجارت (GATT)، با امضای 23 کشور (عمدتا صنعتی) گردید.

اهداف گات

•  دستیابی به یک نظام تجاری بین المللی آزاد بدون تبعیض؛
• ارتقا سطح زندگی مردم در کشورهای عضو؛
•  فراهم ساختن امکانات نیل به اشتغال کامل در اثر گسترش جهانی؛
•  افزایش درآمد واقعی و سطح تقاضای مؤثر؛
• بهره برداری کامل و کارآ از منابع جهانی؛
•  گسترش تولید و تجارت بین المللی کالا؛
•  رفع موانع و مشکلات موجود در زمینه گسترش تجارت جهانی.

اصول اساسی گات
· اصل عدم تبعیض و تعمیم اصل دولت کامله الوداد (MFN)؛ به موجب این اصل، هرگونه امتیاز، برتری و مصونیت اعطاشده از طرف یکی از اعضا، به عضو دیگر بدون قید و شرط، به سایر طرف های متعاهد، تعمیم داده می‌شود. البته این اصل یک استثنا نیز دارد؛ که به همگرایی های اقتصادی مانند اتحادیه های گمرکی بین چند کشور مربوط می شود.

این استثنا بدین معناست که موافقت نامه عمومی تعرفه و تجارت، سایر پیمان های تجاری(مانند اتحادیه اروپا یا نفتا) را نیز به رسمیت می شناسد. البته چنان چه دوطرف متعاهد، وارد مذاکرات مربوط به تبادل امتیازهای تعرفه ای با یکدیگر نشده باشند، مفاد موافقت نامه بین آن دو طرف اجرا نمی شود. بنابراین در مورد اسرائیل می توان به این ماده توسل جست و از اصل عدم تبعیض مستثنی شد.

· اصل تثبیت و کاهش تعرفه های گمرکی از طریق مذاکرات متوالی؛ در دورهای مختلف گات، به منظور افزایش مبادلات تجاری، سقف تعرفه های گمرکی کالاها معین می شود و از کشورهای عضو خواسته می شود، تدریجا نسبت به کاهش میزان تعرفه های گمرکی خود اقدام نمایند.

· اصل مشورت؛ هرنوع تغییر در تعرفه های گمرکی باید از طریق مذاکرات متناوب و مشاوره با کشورهای عضو صورت گیرد؛ تا از وارد شدن خسارت به تجارت سایر کشورها جلوگیری شود. اگر این تغییرها با مشورت انجام نپذیرد و به تجارت سایر کشورها خسارت وارد شود، کشورهای خسارت دیده اقدامات جبرانی به عمل خواهند آورد..

روند مذاکرات ادواری گات
در جریان حیات نزدیک به نیم قرن موافقت نامه عمومی تعرفه و تجارت (گات)، هشت دوره مذاکره بین کشورهای عضو انجام پذیرفت. آخرین دور مذاکرات که هشتمین دور مذاکرات گات قلمداد می شد و طولانی ترین و اصلی ترین دور مذاکرات بود (دور اروگوئه 1986-1994) و در آن 123 کشور عضویت داشتند، منجر به جانشینی سازمان تجارت جهانی (WTO) به جای موافقت نامه عمومی تعرفه و تجارت (GATT) گردید. دورهای مذاکراتی انجام شده به شرح زیر می باشند:

• دور اول؛ در 1947، در ژنو (سویس)، به مدت هفت ماه، با حضور 23 کشور، موضوع تعرفه ها و مصوبه اعضای گات و اعطاء 45000 امتیاز تعرفه ای با ارزش 10 میلیارد دلار؛
• دور دوم؛ در 1949، در آنسی (فرانسه)، با حضور 13 کشور، به مدت پنج ماه، در موضوع تعرفه ها و با این مصوبه که کشورها حدود 5000 هزار امتیاز تعرفه ای را تغییر(کاهش) دادند؛
• دور سوم؛ در 1951، در تارکی (انگلیس)، به مدت 8 ماه، با حضور 38 کشور، در موضوع تعرفه ها و با مصوبه ای که کشورها تقریبا 8700 امتیاز تعرفه ای را تغییر (کاهش) دادند؛
• دور چهارم؛ در 1956، در ژنو (سوئیس)، به مدت 5 ماه، با حضور 26 کشور در موضوع تعرفه ها و پذیرش ژاپن و تصویب 5/2 میلیارد دلار تخفیف مالیاتی؛
• دور پنجم به نام دور دیلن؛ در 1960، در دیلن ژنو (سویس)، به مدت 11 ماه، با حضور 26 کشور، در موضوع تعرفه ها و تصویب 9/4 میلیارد دلار ارزش امتیازات تعرفه ای در تجارت جهانی؛
• دور ششم به نام دور کندی؛ در 1964 در ژنو (سویس)، به مدت 37 ماه، با حضور 62 کشور، در موضوع "تعرفه ها و اقدامات ضد دامپینگ" و تصویب 40 میلیارد دلار ارزش امتیازات تعرفه ای در تجارت جهانی؛
• دور هفتم به نام دور توکیو؛ در 1973 در ژنو (سویس)، به مدت 74 ماه، با حضور 102 کشور، در موضوع تعرفه ها، اقدامات یا پیش گیری های غیرتعرفه ای، موافقت نامه های چارچوب و تصویب بیش از 300 میلیارد دلار ارزش تخفیفات تعرفه ای؛
• دور هشتم به نام دور اروگوئه؛ در 1986، در ژنو (سویس)، به مدت 87 ماه، با حضور 123 کشور، در موضوع "تعرفه ها، اقدمات غیرتعرفه ای، قواعد، خدمات، مالکیّت فکری، حل و فصل اختلافات، منسوجات، کشاورزی و تأسیس سازمان تجارت جهانی و..." برگزار شد. این دور، به تأسیس سازمان تجارت جهانی و تغییر حیطه معاملات(منسوجات و خدمات و ماکلیت فکری و...)، تخفیفات مالیاتی بیشتر (حدود 40%)، یارانه های کشاورزی، یک موافقت نامه در دسترسی آزاد برای منسوجات و پوشاک، از کشورهای درحال توسعه و گسترش حقوق ماکلیّت فکری منجر شد.

تأسیس سازمان تجارت جهانی (WTO)
همان طور که ذکر شد، گات به عنوان یک موافقت نامه توانست حدود نیم قرن به عنوان تنها کارگزار در تجارت جهانی، زمینه آزادسازی تجاری و گسترش تجارت و... را به وجود بیاورد؛ اما از آن جایی که:

• اولا؛ گات تنها یک معاهده بود و دارای شخصیت حقوقی نبود و نتیجتا سیستم مناسبی در موارد برخورد با شکایات را نداشت. 
• ثانیا؛ این که با گسترش عرصه های تجارت و فراتر رفتن زمینه های تجارت جهانی از بخش کالا به بخش خدمات (GATS) و همچنین دارایی های فکری (TRIPS)، ضرورت ایجاد سازمانی که بتواند توانایی رویارویی با دو مسئله بالا را داشته باشد، توسط کشورهای عضو احساس شد. از این رو بود که در سال 1994 در چارچوب مذاکرات گات (دور اروگوئه)، تصمیم بر این شد، که سازمان تجارت جهانی (WTO) تأسیس شود. به این ترتیب در سال 1995 سازمان تجارت جهانی تأسیس شد و امروز بیش از 97% از تجارت جهانی در چارچوب این نهاد انجام می پذیرد.