خستگی و خواب آلودگی رانندگان جاده
در حمل‌ونقل جاده‌ها، خستگى یکى از مهم‌ترین و اصلی‌ترین عامل خطاى انسانى است که باعث حوادث مرگبار می‌شود.
خستگى به دلیل ناشناخته بودن و مشکل بودن تشخیص آن، به عنوان عامل دخیل در تصادفات، کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
خستگى در حالت کلى به معناى تحلیل و زوال انرژى فرد است و می‌تواند از نوع جسمى یا روحى روانی باشد. خستگى راننده منجر به ضعف توانایى او در رانندگى و تصمیم‌گیری صحیح می‌شود که می‌تواند تبعات مخاطره آمیزی به همراه داشته باشد. آثار خستگى می‌تواند به صورت کاهش هوشیاری، خواب آلودگی راننده و به خواب‌رفتن در پشت فرمان خودرو ظاهر شود.
مهم‌ترین نشانه‌های خستگى در حین رانندگى شامل:
- خواب آلودگی و انحراف از مسیر.
- عبور بی توجه از کنار علائم راه.
- سنگین شدن پلک‌ها.
- احساس بی‌قراری و زودرنجى و تندمزاجى.
- شتاب و ترمز‌گیری غیرمعمول.
- چرت زدن‌های کوتاه.
- عدم تعادل در حفظ خودرو بین خطوط جاده است.
مطابق انتظار جاده‌های برون شهری دوطرفه، یکى از محتمل‌ترین نقاط براى وقوع تصادفاتى است که عامل آن خستگى رانندگان است. تعیین میزان تصادفات ناشى از خستگى مشکل است؛ زیرا روش ساده و قابل اطمینانی برای افسر پلیس در تعیین اینکه آیا خستگى راننده یک عامل دخیل در تصادف بوده است یا نه وجود ندارد.
عوامل مؤثر بر خستگى عبارتند از:
- کاهش هوشیاری: خستگى باعث کاهش تمرکز راننده شده و موارد ضروری کمتر مورد توجه راننده خسته قرار می‌گیرد. براى مثال راننده خسته، نسبت به مواردی نظیر عملیات انجام تعمیرات و بهسازی جاده یا نزدیک شدن به تقاطع راه‌آهن توجه کمتری نشان می‌دهد.
- افزایش زمان عکس‌العمل: خستگى، زمان لازم برای عکس‌العمل راننده در مواقع ضروری را افزایش می‌دهد.
- عدم پردازش دقیق اطلاعات: خستگى، توانایى راننده برای پردازش اطلاعات و نیز دقت حافظه کوتاه مدت را کاهش می‌دهد. بنابراین ممکن است یک راننده خسته چند دقیقه قبل رانندگی را به یاد نیاورد و برای ارزیابى خطرات احتمالى بسیار کندتر عمل کند.
علل عمده خستگى راننده را میتوان به 8 بخش عمده تقسیم کرد:
- مشکلات مربوط به کمبود خواب:
فقدان خواب یکى از عمومیترین و شناخته شده ترین دلایل خستگى است. بر اساس تحقیقات انجام شده، یک فرد معمولى به 7 الى 8 ساعت خواب در شبانه روز نیازمند است. مطالعات نشان می دهد که بعد از تحمل 24 ساعت بیدارى، فعالیت متابولیک مغز به 6 درصد کل تقلیل می‌یابد. مخصوصاً قسمتى از مغز که در عملکردهاى بصرى، ادراکى و تحلیلى نقش دارد. بنابراین کیفیت و مقدار ساعت خواب روى سطح کارآیی و هوشیارى فرد تأثیر گذاشته و خواب ناکافى می‌تواند به صورت جدى هنگام رانندگى خطرساز باشد. تحقیقات نشان داده است که رانندگان به طور متوسط 5 ساعت در شب استراحت می‌کنند که این مقدار حدود 3 ساعت کمتر از زمان ایدئال براى عملکرد ایمن راننده در جاده‌ها است هنگام خواب، ماهیچههای گلو و دهان به حالت استراحت عمیق فرو میروند. به طوری که زبان مانع ورود جریان هوا و باعث توقف نفس کشیدن می‌شود. این عمل می‌تواند در یک شب 600 مرتبه تکرار شود عواملی مثل استرس، اضطراب و افسردگى، نیکوتین، عدم تنظیم برنامه خواب، استعمال بیش ازحد الکل و استفاده از کافئین براى هوشیارى بیشتر می‌تواند موجب بی‌خوابی شود. محققان براین باورند که تصادفات ناشى از خستگى در دورههای زمانى خاص، بین نیمه شب تا 6 صبح و بین ساعات 14 تا 16 رخ می‌دهد. آمار و اطلاعات نشان می‌دهد تصادفات مربوط به خستگى برای ساعت 14 و برای ساعت 2 صبح نزدیک به 6 برابر تصادفات ساعت 10 صبح است. مطمئناً چرت زدن یکى از راهکارهاى رفع خستگى است؛ ولى درصورتی که درست تنظیم نشود می‌تواند بسیار خطرناک باشد.
- فشار اقتصادى:
مسائل و مشکلات مالى مطمئناً یکى از مؤثرترین عوامل تأثیرگذار بر شرایط روحى روانى راننده است که بر کیفیت استراحت و میزان خستگى او اثر می‌گذارد. در کشور ما اکثر رانندگان وسایل نقلیه سنگین خود مالک هستند. یک راننده، وسیله نقلیه خود را با سرمایه گذاری بالا تهیه می‌کند و درنتیجه برای بازگشت سرمایه لازم است تا از حداکثر توان خود و ماشین بهره گیرد رفت و برگشت‌های پی‌درپی بدون استراحت کافى می‌تواند یکى از مهم‌ترین دلایل تصادفات ناشى از خستگى باشد. اکثر رانندگان به دلیل شرایط بد اقتصادی برای استفاده از کمک راننده محدودیت دارند که خود بر میزان خستگى آن‌ها می‌افزاید. از طرفى فشارهای اقتصادی می‌تواند بر ذهن راننده اثر منفى گذاشته و باعث استرس و فشارهای عصبى شود که خود میزان ادراک و توجه راننده را کاهش داده و موجب ضعف عکس‌العمل فرد و افزایش اشتباهات می‌شود. این وضعیت برای رانندگانى که مالک وسیله نقلیه نیستند بحرانی‌تر است. در ایران درصد کمتری از رانندگان، غیر مالک هستند و درازای دریافت حقوق ماهیانه برای مالکان وسایل نقلیه کار می‌کنند.
- وضعیت نامناسب تسهیلات راه:
جاده‌های شلوغ و جاده‌های خلوت هر دو می‌تواند باعث خستگى راننده شود. جاده‌های پررفت وآمد به دلیل محدود کردن سرعت راننده، کاهش قدرت مانور و سبقت گرفتن و نیز محدودیت انتخاب خط عبور، باعث فشار عصبى و درنتیجه خستگى راننده می‌شود. درمسیرهای پرپیچ وخم راننده باید حواس خود را بیشتر بر جاده متمرکز کند. اثر شیب راه بر خستگى راننده بیشتر از پیچ‌وخم مسیر است. سربالایی‌ها، سرعت و توان ماشین را گرفته و بی‌حوصلگی راننده را در پى خواهد داشت. یکى از مهم‌ترین تسهیلات راه، مجتمع‌های بزرگ و مجهز برای استراحت رانندگان در راه‌های برون شهری است. در کشورهای پیشرفته مکان‌های استراحت در چند سطح مختلف و در فواصل خاص (عموماً 80 -50 کیلومتر) احداث می‌شود. این مجتمع‌ها با توجه به درجه اهمیت راه و میزان ترافیک، طول کریدورهای ارتباطى، نزدیکى به تأسیسات و استفاده از منابع موجود، تفکیک سفر و…مکان‌یابی می‌شوند.
- شرایط نامناسب جوى:
شرایط آب‌و‌هوایى مسیر، اثر مستقیمى بر عملکرد راننده دارد. گرما یا سرمای شدید باعث کلافه شدن و افزایش زمان عکس‌العمل راننده می‌شود. تنوع آب‌و‌هوایى ایران و وجود شرایط جوی بسیار حاد و متضاد برنامه‌ریزی رانندگان را برای شروع سفر تحت تأثیر قرار می‌دهد. به طوری که سفر مخصوصاً در مناطق گرمسیر، در اولین ساعات شب آغاز می‌شود که این عامل می‌تواند به نوعی بر بی‌خوابی و خستگى راننده اثر بگذارد. یکى از مسائلى که رانندگى درشب به دنبال دارد خیرگى چشم راننده در اثر رویارویى با وسیله نقلیه‌ای است که از روبه‌رو می‌آید.
این مسئله هنگام استفاده رانندگان از نور بالا بحرانى‌تر است و می‌تواند باعث خستگى چشم راننده و پایین آمدن قدرت عکس‌العمل فرد در مواقع اضطراری شود. این خیرگى نیز می‌تواند به صورت غیرمستقیم از بازتابش نور وسایل نقلیه عقبى از آینه جلو باشد.
- عدم راحتى وسیله نقلیه:
مناسب بودن شرایط محیط کاری ازنظر میزان روشنایى، شرایط جوی محیط کار، مزاحمت‌های ناشى از سروصدا، تهویه و…اثر مستقیمى روی راحتى افراد و افزایش سطح ایمنى دارد. سیستم‌های قدیمى در مقایسه با وسایل نقلیه مدرن ا ز نظر داشتن تجهیزات رفاهى در سطح پایین‌تری قرار دارند. داشتن کابین خواب، صندلى نرم و راحت، سیستم تهویه مناسب، نداشتن تکان و لرزش، کم صدابودن و…از جمله مواردی است که باعث کمتر خسته شدن راننده می‌شود.
- تخلیه و بارگیرى:
مسائل و مشکلات جانبى ناشى از تخلیه و بارگیری می‌تواند باعث خستگى راننده قبل از آغاز سفر و نیز در طول سفر شود. انتظار زیاد راننده برای دستیابى به بار مناسب و تناژ دلخواه بعضاً ممکن است چند روز به طول بیانجامد. این در حالى است که راننده به دلیل نداشتن فضای مناسب و امنیت کافى برای استراحت، در مراحل گرفتن بار از خواب راحت محروم است؛ علاوه بر این مشارکت راننده در امر تخلیه و بارگیری می‌تواند مزید بر علت باشد. هرچند رانندگان وضعیت جسمى، روحى و رفتارى راننده: سن، عامل تعیین کننده‌ای برای توانایى افراد درانجام مناسب امور محوله است. با بالا رفتن سن توانایى جسمى (بینایى، شنوایى و…) و فکری انسان تحلیل رفته، قدرت عکس‌العمل فرد در رویارویى با حوادث به نحو چشمگیری کاهش می‌یابد. از طرفى میزان مقاومت شخص در شرایط سخت کار کاهش یافته، احساس خستگى بیشتر شده و احتمال بروز سانحه افزایش می‌یابد.
- مواد مخدر:
یکى از جدی‌ترین خطرات برای جوامع انسانى محسوب می‌شود که اثرات جبران ناپذیر استفاده از آن بر هیچ‌کس پوشیده نیست. مواد مخدر و داروهای غیرمجاز به دلیل تأثیر مستقیم بر سیستم روحى و فیزیکى بدن انسان، می‌تواند بر هر کاری که احتیاج به تمرکز و قوای بدنى مناسب دارد، اثر معکوس بگذارد. مصرف بسیاری از داروها و مواد مخدر مانند تریاک، کوکائین، حشیش، داروهای ضدافسردگی و داروهای خواب آور می‌تواند باعث شود راننده تعادل و هوشیاری لازم جهت رانندگى را از دست بدهد که پیامد آن تصادفات ناگوار رانندگى است.
- نوع وسیله نقلیه:
شاید به راحتی نتوان نوع وسیله نقلیه را به میزان خستگى راننده ربط داد.
- وضعیت سفر برای انواع وسایل نقلیه سنگین:
به دلیل ظرفیت بار متفاوت، نوع بارگیر، نوع بار و…متفاوت است؛ براى مثال اتوبوس‌ها عموماً در یک مسیر ثابت به صورت شب رو یا روزرو در حال حرکت هستند یا اینکه وسایل نقلیه سبک تر مثل کامیونت‌های خاور و کامیون‌های 6 چرخ که حمل‌کننده عمده بارهای خاص مثل تره‌بار هستند، مجبور باشند برای رسیدن به موقع و تحویل بار، پیوسته حرکت کنند و رانندگان این نوع وسایل استراحت کمتری داشته باشند.
علائم خستگى
شناخت علائم خستگى در تصمیم‌گیری مناسب و به موقع برای مقابله با خستگی نقش مهمى داشته و ایمنى راننده را افزایش می‌دهد. موارد زیر علائم یک راننده خسته را نشان می‌دهد:
- بی حوصلگی.
- کج خلقی.
- خمیازه.
- عدم تمرکز فکری.
- به یاد نیاوردن وقایع چند کیلومتر قبلى.
- عدم تمرکز در دید (دیدن بدون وضوح)
- کاهش یافتن عکس‌العمل (افزایش زمان عکس‌العمل راننده در مواقع احساس خطر)
- عدم توانایى برای حفظ سرعت وسیله نقلیه.
- عدم توانایى برای کنترل وسیله نقلیه دریک خط مشخص.
- تلاش برای باز نگه داشتن چشم‌ها.
- عدم توانایى کافى برای بالا نگه داشتن سر.
- کاهش قدرت شنوایى.
- کاهش قدرت مکالمه یا صحبت.
رانندگان مسئول رعایت نکات ایمنى به هنگام رانندگى و نیز مسئول ایمنى خود هستند. فرهنگ، عامل ارزشى قوی برای هر فرد به حساب می‌آید. وجدان کاری، سواد، جدیت در کار، تلاش برای بهبود سیستم خود، راهنمایى دیگران، توجه به معنویت و فاکتورهای انسانى در حین کار و…همه جزء فرهنگ فردی مطلوب بوده و اثر مطلوب بر کیفیت کار و بالا رفتن سطح ایمنى دارد.
- خواب کافى، بهترین راه مبارزه با خستگى است راننده باید بعد از یک سفر طولانى به قدر کافى بخوابد و برنامه‌ریزی کند تا در مدت زمانی از روز که به طور طبیعى هوشیار است رانندگى کرده و در طول ساعات مناسب برای خواب (از نیمه شب تا 6 صبح) از رانندگى اجتناب کند.
- راننده باید قبل از شروع سفر، مکان‌های توقف را برنامه‌ریزی کرده و حداقل هر دو ساعت یک بار توقف و از وسیله نقلیه پیاده شود، قدم بزند و کمى نرمش کند و آبى به صورت بزند تا هوشیاری‌اش افزایش یابد، بهتر است.
- قوز کردن، خستگى را افزایش می‌دهد لذا راننده باید سعى کند در پشت فرمان راست بنشیند.
- عینک آفتابى از کارکرد بیش ازحد چشم، خیرگى آن و صرف انرژی زیاد جلوگیری می‌کند، بنابراین توصیه می‌شود رانندگان در روزهای آفتابى حتماً از عینک آفتابى استفاده کنند.
- چنانچه راننده نمی‌تواند از سیستم تهویه مطبوع استفاده کند، آسان‌ترین راه حفظ هوشیاری وزش باد تازه در داخل وسیله نقلیه است.
- نوشیدن مقدار کافى آب به حفظ هوشیاری راننده کمک می‌کند.
- بهتر است از مصرف داروهای عطش‌زا نظیر آنتی هیستامین، قرص های ضد تهوع سفر، قرص خواب، برخى داروهای سرماخوردگى و مسکن‌ها حتى در مواردی هم که تجویزشده‌اند، خودداری شود.
طراحى راه‌ها باید به گونه‌ای باشد که راننده به هنگام رانندگى کمتر احساس خستگى کند. طرح هندسى راه باید به گونه‌ای باشد که مسیر دارای افت وخیز و قوس‌های خسته کننده نباشد و برای برطرف کردن یکنواختى راه از قوس‌های ملایم و استاندارد استفاده شود. شانه‌های راه باید به صورتى باشد که راننده در صورت انحراف، بهتر بتواند وسیله نقلیه را کنترل کند.
شانه‌های خاکى بدون کوبیدگى لازم و کم عرض همراه با شیب نامناسب و اختلاف ارتفاع زیاد از سطح راه، برگشت راننده را در صورت انحراف از مسیر اصلى غیرممکن می‌سازد. توصیه می‌شود جنس پوشش شانه‌راه و نیز مرز بین خطوط مسیر به صورتى باشد که راننده تغییر خط را احساس کند. این احساس می‌تواند با تغییر صدای حرکت یا لرزش مختصر وسیله نقلیه ایجاد شود. وجود امکانات رفاهى و استراحتگاه‌های مناسب اطراف راه نقش بسیار مهمى در ارتقای سطح ایمنى راه‌ها ایفا می‌کند. احداث استراحتگاه‌های درجه دوم پارکینگ‌های کنار راه با امکانات حداقل (جای پارک و سرویس بهداشتى) نیز نقش بسیار مهمی در تأمین مؤثرتر و کم هزینه‌تر توقفگاه‌ها دارد که باید بین مجتمع‌های خدماتى رفاهى بزرگ مکان یابی شود.
احداث بزرگراه‌ها و آزاد راه‌های استاندارد، اثر بسیار مؤثری در کاهش میزان تصادفات، مخصوصاً سوانح برخوردی جلو به جلو داشته و شدت تصادفات را به طور محسوس کاهش می‌دهد. تصادفات ناشى از خستگى، بیشتر به صورت انحراف از مسیر اصلى اتفاق می‌افتد. مسلما در صورت وجود حفاظ، شانه‌های مناسب، ایجاد شیب شیروانى استاندارد و همچنین جداسازی مسیر از خطوط ترافیک روبه‌رو، این تصادفات با هزینه‌های جانى و مالى کمتری همراه خواهد بود.
نصب تابلوهاى حاوى پیام‌های هشداردهنده، ساخت جداول و آبروهای کنار راه، نصب گارد ریل هاو…باید با اصول فنى و ایمنى کامل انجام گیرد. زیبایى مسیر نقش بسیار مؤثری بر شادابى و دیرتر خسته شدن راننده دارد. طرح راه‌ها باید حتی الامکان به صورتى باشد که راننده از مسیرهای جذاب و خوش آب‌وهوا عبور کند. با توجه به اینکه درصد بسیاری از راه‌های ایران از مناطق خشک و نیمه خشک عبور می‌کند، پیشنهاد می‌شود با توجه به کمبود آب در این گونه مناطق، درختانى که با شرایط محیطى سازگاری دارند، کاشت شود.
