تورم منفی؛ علل شکل گیری و اثرات آن بر اقتصاد

آمارهای جهانی نشان می‌دهد تعدادی از کشورها در سال 2020 با تورم منفی مواجه هستند. از کشورهای پیشرفته‌ای همچون آلمان و ژاپن گرفته تا کشورهای در حال توسعه مانند تایلند و مالزی و حتی بعضی کشورهای حاشیه خلیج فارس، در حال حاضر تورم صفر و کمتر از صفر دارند.

تورم منفی (Deflation) به معنای کاهش عمومی در قیمت کالاها و خدمات است. یعنی اگر سبدی از کالاهای مصرفی خانوار را در نظر بگیریم، اغلب کالاهای موجود در سبد به مرور زمان ارزان‌تر می‌شوند. به تعبیر دیگر در شرایط تورم منفی، ارزش پول در مقابل کالاها افزایش پیدا می‌کند.

برخلاف تصوری که ممکن است داشته باشیم،  تورم منفی پدیده‌ی نادری نیست و در طول تاریخ بعضی کشورها دوره‌هایی با تورم منفی را تجربه کرده‌اند. به طور خاص می‌توان به ایالات متحده آمریکا اشاره کرده که نیمی از سال‌های قرن نوزدهم را در وضعیت تورم منفی گذرانده است. همچنین کشور ژاپن از اواخر دهه 1990 به طور مداوم با تورم‌های نزدیک به صفر و منفی مواجه بوده، به طوری که شاخص قیمت مصرف‌کننده از سال 2000 تاکنون تقریباً تغییری نکرده است!

 تورم منفی از نظر اینکه کالاها ارزان شده و مردم می‌توانند بیشتر مصرف کنند پدیده‌ی مطلوبی است؛ اما به علت سازوکارهای مخربی که در اقتصاد ایجاد می‌کند، اثر منفی بر رشد اقتصادی و رفاه مردم دارد. از جمله:

• کاهش قیمت‌ها باعث می‌شود سودآوری فعالیت‌های اقتصادی کاهش یابد؛ چون در فاصله‌ بین خرید نهاده‌های تولید و آماده شدن محصول برای فروش، قیمت محصول کاهش پیدا می‌کند. یعنی تولیدکننده نهاده‌ها را در قیمت بالاتری نسبت به محصولات خریداری کرده است و بنابراین سود کمتری خواهد داشت. این مسأله باعث می‌شود انگیزه‌ کمتری برای سرمایه‌گذاری وجود داشته باشد (که خود باعث کم شدن تقاضای نهاده‌ها شده و تورم را بیشتر کاهش می‌دهد)؛ در نتیجه رشد اقتصادی تضعیف می‌شود. افزایش بیکاری و کاهش رفاه از پیامدهای منفی این اتفاق است.
• دقیقاً برعکس تورم مثبت، در تورم منفی ثروت از افرادی که دارایی‌های غیرنقد (مثل طلا و ملک) نگهداری می‌کنند به کسانی که پول نقد دارند منتقل می‌شود. چون به مرور زمان قیمت دارایی‌ها کاهش پیدا می‌کند و ثروت افراد دسته اول کم می‌شود. در مقابل قدرت خرید پول بالا رفته و ثروت افراد دسته دوم افزایش می‌یابد. از این مهم‌تر، کسانی که پول قرض می‌گیرند و کالایی را خریداری می‌کنند، با کاهش قیمت کالا عملاً زیان می‌کنند، چون مقدار بدهی آن‌ها (که به واحد پول است) ثابت می‌ماند.
• یکی از عوامل ایجاد تورم منفی ترکیدن حباب دارایی‌ها بود. در این شرایط چون قیمت دارایی‌ها هر روز در حال کاهش است، آحاد اقتصادی (مخصوصاً نهادهای مالی مثل بانک‌ها) سعی می‌کنند با فروش سریع دارایی‌ها از ضرر جلوگیری کنند. با افزایش عرضه‌ی دارایی‌ها قیمت بیشتر کاهش یافته و طبق سازوکارهای مذکور تورم، منفی‌تر می‌شود و اثرات نامطلوب بیشتری ایجاد می‌کند. 

دولت‌ها و بانک‌های مرکزی با توجه به اثرات مخرب تورم منفی سعی می‌کنند از وقوع این پدیده جلوگیری کنند و در صورت ایجاد، با روش‌های مختلفی تورم را افزایش دهند. یکی از روش‌هایی که پس از شروع پاندمی کرونا توسط بسیاری از کشورها مورد استفاده قرار گرفت، سیاست‌های تسهیل کمی (Quantitative Easing) است. به عبارت ساده بانک‌های مرکزی با چاپ پول و افزایش حجم پول تلاش دارند تورم را بالا ببرند. بعضی کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند با اتمام بحران کرونا تورم‌های بسیار بالای دورقمی در انتظار کشورها باشد.