لجستیک و نقش آن در توسعه تجارت و رشد اقتصادی

مرکز تحقیقات و بررسی های اقتصادی اتاق ایران در سی و ششمین شماره بروشور «اقتصاد به زبان ساده» به موضوع «لجستیک» پرداخته است. در این بروشور تلاش شده تجربیات هدفمندی یارانه ها در ایران و آثار آن را بر اقتصاد کشور توضیح داده شود.

برای آشنایی علاقه مندان با مفاهیم اقتصادی و به کارگیری صحیح این موارد در تحلیل های اقتصادی، ایده تهیه و ارائه بروشورهایی با عنوان «اقتصاد به زبان ساده» در معاونت اقتصادی اتاق ایران مطرح و توسط مرکز تحقیقات و بررسی های اقتصادی این معاونت به اجرا درآمده است. در شماره سی وششم بروشور اقتصادی به موضوع «لجستیک» پرداخته شده است.

تعریف لجستیک و مفاهیم مرتبط با آن
لجستیک به عنوان پشتیبان فعالیت های تجاری- تولیدی، نقش حیاتی در تحقق رشد اقتصادی هر کشور ایفا می‌کند و اهمیت لجستیک کارا در رشد اقتصادی و تجارت غیرقابل انکار است. لجستیک شبکه ای از فعالیت ها و خدمات است که جابه جایی فیزیکی کالاها در داخل و خارج از مرزها را پشتیبانی می کند. بر اساس تعریف بانک جهانی، لجستیک مجموعه ای از فعالیت ها از قبیل حمل ونقل، انبارداری، یکپارچه سازی بارهای تجاری، ترخیص کالا از گمرک، سیستم های توزیع درون کشوری و نظام های پرداخت است که توسط نهادهای دولتی و بخش خصوصی صورت می پذیرد.

درواقع لجستیک به آن بخش از فرآیند زنجیره تأمین اطلاق می شود که ذخیره سازی و جریان مؤثر و کارای کالاها، خدمات و اطلاعات وابسته به آنها را از نقطه شروع تا نقطه مصرف، جهت پاسخگویی به نیاز مشتریان، برنامه ریزی، اجرا و کنترل می کند. زنجیره تأمین یکی از مفاهیمی است که در تعریف لجستیک بدان اشاره می‌شود و شامل کلیه فعالیت های مرتبط با جریان تولید کالا از مرحله تأمین مواد اولیه تا مرحله تحویل کالای نهایی به مصرف کننده است. از همین رو تأمین کنندگان مواد و قطعات، تولیدکنندگان، توزیع کنندگان و مصرف کنندگان نهایی از عناصر زنجیره تأمین محسوب می شوند.

از دیگر مفاهیم مرتبط با لجستیک می توان به مراکز لجستیکی اشاره کرد. مرکز لجستیکی عبارت است از محلی که در آن کلیه فعالیت های مرتبط با حمل ونقل، انبارداری، توزیع و سایر خدمات لجستیکی کالاها در سطوح بین المللی و ملی توسط چندین متصدی انجام می شود. به بیان دیگر، مراکز لجستیکی، مجموعه ای از امکانات و زیرساخت ها در یک محدوده مکانی مشخص هستند که در آن متصدیان مختلف به ارائه گستره ای از خدمات و فعالیت های لجستیکی می پردازند.

نقش لجستیک در توسعه تجارت و رشد اقتصادی در دنیای به هم پیوسته کنونی، تجارت جهانی توسط شبکه ای از فعالیت های لجستیکی جهانی هدایت می شود و وجود یک شبکه رقابتی از خدمات لجستیک جهانی، ستون فقرات تجارت بین الملل را تشکیل می دهد. امروزه موضوع کاهش هزینه و افزایش سرعت ارائه محصول یا خدمت به مشتری از اهمیت ویژه ای برخوردار است و کارآمدی خدمات لجستیکی نقش کلیدی در تحقق این دو امر ایفا می کند.

بنگاه ها با بهره گیری از فعالیت ها و خدمات لجستیکی کارآمد، نه تنها می توانند در گسترش بازار محصولات خود در سطح ملی به صورت موفق عمل کنند، بلکه از این توانایی نیز برخوردار هستند که توان رقابت پذیری و تجارت خود را در سطح بین المللی افزایش دهند. زیرساخت های لجستیکی کارآمد به واسطه کاهش قیمت تمام شده محصول و کاهش اختلاف قیمت میان تولیدکننده و مصرف کننده، منجر به افزایش رفاه هر دو طرف و شکوفایی اقتصادی می شود.

از طرف دیگر بهبود لجستیک در کشورهای دارای موقعیت جغرافیایی مناسب، سبب می شود که این کشورها درآمدهای فراوانی از این ناحیه به دست آورند و میزان اشتغال نیز در آنها افزایش یابد. در حال حاضر ارتقاء وضعیت کشورها در حوزه لجستیک به یکی از اهداف مهم توسعه اقتصادی تبدیل شده است.

مشاهدات بانک جهانی بر اساس گزارش «بسط ارتباطات به منظور گسترش رقابت: لجستیک تجاری در اقتصاد جهانی طی سال های 2007، 2010 و 2012» گویای آن است که در میان کشورهای دارای سطح درآمد سرانه یکسان، کشورهایی که عملکرد لجستیکی بهتری داشته اند، حداقل یک درصد رشد بیشتر در تولید ناخالص داخلی و دو درصد رشد بیشتر در تجارت را تجربه کرده اند؛ بنابراین امروزه بخش لجستیک به عنوان یکی از ارکان اصلی رشد اقتصادی کشورها شناخته شده است.

ازآنجایی که وضعیت نامناسب شبکه لجستیکی در هر کشور، هزینه های کسب وکار را افزایش می دهد و توانایی کشورها به ویژه کشورهای درحال توسعه را برای پیوستن به زنجیره تأمین جهانی کاهش می دهد، بنابراین سیاست گذاران، پیاده سازی سیاست های منسجم و پایدار برای تقویت و یکپارچه سازی زنجیره تأمین و بهبود وضعیت لجستیک را نه تنها در کشورهای دارای بهترین عملکرد در حوزه لجستیک، بلکه برای کشورهای نوظهور نیز به عنوان موتوری برای رشد ضروری می دانند.

زیرساخت های لجستیکی
هرگاه سخن از لجستیک در سطح ملی و بین المللی به میان می آید، ناخودآگاه تصویری از اشکال مختلف حمل ونقل کالا در ذهن شکل می گیرد. این در حالی است که حمل ونقل تنها یک جزء از بخش لجستیک را تشکیل می دهد. حوزه لجستیک از چنان گستردگی برخوردار است که مؤلفه های تشکیل دهنده آن از سطوح بنگاهی تا سطوح کلان یک کشور را شامل می شود. در یک تقسیم بندی کلی مؤلفه ها و زیرساخت های لجستیکی در دو دسته فیزیکی (عمومی و خصوصی) و غیر فیزیکی (نرم افزاری و پشتیبانی کننده) طبقه بندی می شوند.

بررسی وضعیت لجستیک در ایران
ایران دارای مزیت ها و پتانسیل های زیادی در زمینه لجستیک است که از مهم ترین آنها می توان به قرار گرفتن در منطقه خاورمیانه و در مسیر پنج کریدور اصلی ترانزیت و حمل ونقل بین المللی، امکان استفاده از همه روش های حمل ونقل، دسترسی به آب های آزاد، داشتن سواحل آبی و مرزهای خشکی گسترده، برخورداری از بنادر متعدد و شبکه جاده ای گسترده اشاره کرد. کشور ما به دلیل برخورداری از این مزیت ها، توانایی تبدیل شدن به یکی از مراکز مهم تجارت در منطقه و حتی دنیا را داراست، اما متأسفانه تاکنون توسعه لجستیک در کشور به طورجدی موردتوجه قرار نگرفته است.

نگاهی به جایگاه ایران در شاخص های مرتبط با حوزه لجستیک، به خوبی بیانگر ضعف عملکردی کشور در این زمینه و عدم توسعه زیرساخت های لجستیکی است. بر اساس آخرین گزارش بانک جهانی، ایران در شاخص عملکرد لجستیک سال 2018، دارای نمره 2.85 از 5 (بهترین وضعیت) است و جایگاه 64 را در میان 160 کشور به خود اختصاص داده است.

هرچند که مقایسه این آمار با وضعیت کشور در سال 2016 نشان می دهد که طی سال های اخیر وضعیت ایران در بخش لجستیک بهبود یافته، اما در قیاس با متوسط نمره و رتبه کشور در شاخص مذکور طی سال های 2018-‌2012 که به ترتیب معادل 2.71 و 81 است، ایران در حوزه لجستیک پیشرفت چندانی نداشته و از زیرساخت های لجستیکی کارآمد برخوردار نیست.

وضعیت ایران در برخی از اجزاء رکن زیرساخت‌های گزارش رقابت‌پذیری جهانی 2018