بنا به تعاریف بین المللی، منطقه آزاد محدوده حراست شده بندری و غیر بندری است که از شمول برخی از مقررات جاری کشور متبوع خارج بوده و با بهره گیری از مزایایی نظیر معافیتهای مالیاتی، بخشودگی سود و عوارض گمرکی، عدم وجود تشریفات زاید ارزی، اداری و مقررات دست و پاگیر و همچنین سهولت و تسریع در فرآیندهای صادرات و واردات با جذب سرمایه گذاری خارجی و انتقال فناوری به توسعه سرزمین اصلی کمک مینماید.
در تعریف سازمان ملل متحد (یونیدو) از مناطق آزاد به عنوان «محرکه» در جهت تشویق صادرات صنعتی تلقی میگردد. همچنین در برداشت جدید از مناطق آزاد - که به منطقه آزاد پردازش صادرات معروف است - به ناحیه صنعتی ویژهای در خارج از مرز گمرکی، که تولیداتش جهت گیری صادراتی دارند، گفته میشود. فلسفه این اصطلاح را میتوان در تغییر استراتژی واردات به استراتژی توسعه صادرات دانست.
همچنین مناطق ویژه تجاری صنعتی را میتوان به صورت زیر تعریف کرد: «به محدوده جغرافیایی مشخص که قوانین گمرکی محدوده گمرکی کشور در آن اجرا نمیشود و به منظور تسهیل در امر واردات و صادرات کالا و حمایت از صنعت داخلی کشور و همچنین جذب فناوریهای نوین در امر تولید و توسعه منطقهای در مبادی گمرکات و نقاط مرزی کشور ایجاد میشود را مناطق ویژه تجاری - صنعتی مینامند.»
تفاوت مناطق ویژه اقتصادی و آزاد تجاری
برخی از مهمترین تفاوتهای مناطق آزاد و ویژه را میتوان در موارد زیر خلاصه کرد:
مهم ترین اهداف ایجاد مناطق آزاد عبارتند از:
توسعه صادرات وکمک به کشور برای ورود به بازارهای جهانی و آشنایی با تجارت خارجی و گسترش و متنوع ساختن صادرات، دستیابی به بازارهای پولی جهان، شتاب بخشیدن به ورود سرمایههای خارجی به کشور به ویژه در بخشهای مولد، جذب و انتقال تکنولوژی و فناوری به درون اقتصاد کشور، افزایش کارایی اقتصادی و تربیت نیروی انسانی ماهر، افزایش تولید و ارزش افزوده بخشهای اقتصادی به ویژه بخش صنعت، کمک به ورود کالاهای واسطهای و سرمایه ای با شرایط و قیمت مناسبتر، افزایش درآمد کشور ناشی از فعالیتهای خدماتی (حمل و نقل، بارگیری و تخلیه، بانکداری، بیمهگری و توریسم)، ایجاد فرصتهای اشتغال در داخل کشور.
در ماده (1)قانون چگونگی اداره مناطق آزاد تجاری–صنعتی جمهوری اسلامی ایران در رابطه با اهداف ایجاد مناطق آزاد تجاری و صنعتی این چنین آمده است: « به منظور تسریع در انجام امور زیربنایی، عمران و آبادانی، رشد و توسعه اقتصادی، سرمایه گذاری و افزایش درآمد عمومی، ایجاد اشتغال سالم و مولد، تنظیم بازارکار و کالا، حضور فعال در بازارهای جهانی و منطقه ای، تولید و صادرات کالاهای صنعتی و تبدیلی و ارائه خدمات عمومی، به دولت اجازه داده میشود مناطق ذیل را به عنوان مناطق آزاد تجاری و صنعتی براساس موازین قانونی و این قانون اداره نماید».
مزیتهای قانونی مناطق آزاد در ایران