خط ریلی ایران و روسیه

شبکه راه آهن سراسری روسیه کلیه مناطق و مراکز جمعیتی روسیه را به هم متصل می کند. طول کل راه آهن روسیه حدود 128 هزار کیلومتر بوده است که بیش از 10 هزار کیلومتر در اختیار قطارهای با سرعت بالاست. با‌توجه به وسعت کشور روسیه و شرایط سخت آب و هوایی در زمستان، در بین شکلهای گوناگون حمل و نقل در روسیه، حمل و نقل ریلی جایگاه نخست را به خود اختصاص داده است و بیشترین حجم جابه جایی مسافر و بار در روسیه توسط این بخش انجام می شود. بر اساس آخرین آمار اعلام شده در سال 2015، 85% انتقال کالا و بار از طریق این بخش صورت گرفته است. تصویر زیر نقشه راه آهن روسیه است که خطوط پیوسته قرمز رنگ نشان دهنده مسیر قطارهای سریع السیر می باشد.

اولین خط راه آهن روسیه در مسیر مسکو به سن پترزبورگ در سال 1851 ساخته شد. در سال های پایانی حکومت تزاری، روسیه طولانی ترین شبکه راه آهن جهان یعنی «راه آهن سراسری سیبری» یا «ترانس سیب» را افتتاح کرد. این مسیر که حدود 9300 کیلومتر طول دارد، مسکو را در مدت یک هفته ای به «ولادی واستوک» در شرق روسیه و نزدیک دریای ژاپن وصل می کند. با افتتاح راه آهن در سیبری، این منطقه که تا قبل از آن به‌سختی قابل دسترسی بود، رشد چشمگیری پیدا کرد. علاوه بر این، شاخه هایی از این مسیر، روسیه را به چین و مغولستان متصل می کند. 

در آینده نزدیک قرار است با همکاری یک شرکت ژاپنی بیش از 4 هزار کیلومتر خطوط جدید مافوق سریع السیر راه آهن در روسیه ساخته شود.

در بیشتر شهرهای بزرگ روسیه خطوط برقی تراموا و اتوبوس برقی وجود دارد که مجموعا درحدود 7600 کیلومتر می باشد. حمل و نقل درون شهری در مسکو از طریق مترو، اتوبوس، تراموا و اتوبوسهای برقی صورت می گیرد. در این شهر 9 پایانه راه آهن وجود دارد. متروی مسکو سامانه قطارهای شهری کلان شهر مسکو است و با داشتن 12 خط فعال، بیش از 180 ایستگاه و مسیری به طول 298 کیلومتر، یکی از قدیمی ترین خطوط متروی شهری در جهان است.

در شهر سن پترزبورگ، برای رفت و آمد میان بخش های فدرال، پنج پایانه راه آهن مختلف و تعداد زیادی ایستگاه راه آهن درون شهری وجود دارد. همچنین از این شهر قطارهای به شهرهای هلسینکی پایتخت فنلاند، برلین پایتخت آلمان، کییف پایتخت اوکراین، مینسک پایتخت بلاروس و جمهوری های سابق اتحاد جماهیر شوروی تردد دارد. روزانه چندین قطار در مسیر سن پترزبورگ-هلسینکی حرکت می کنند و این سفر حدود 5 ساعت و نیم به طول می انجامد.

در حال حاضر راه آهن ایران جهت ترانزیت ریلی کالا بین ایران و روسیه از 2 نقطه به کشورهای همسایه شمالی متصل است:

•  خط آهن سرخس- تجن که در سال 1375 به عنوان نخستین اقدام ایران برای دسترسی کشورهای آسیای مرکزی با حاشیه خلیج فارس و سایر مناطق جهان بود. ساخت راه آهن بافق به مشهد در سال 1384 هم عملا آسیای مرکزی را به خلیج فارس نزدیکتر کرد.
• خط آهن گرگان - اینچه‎برون (بخشی از مسیر ریلی ایران - ترکمنستان - قزاقستان - روسیه) توان حمل و نقل، انتقال بار و ترانزیت کالا به حوزه کشور‎های شمالی و اوراسیا را داراست. طبق رایزنی و توافق انجام شده بین ایران، ترکمنستان، قزاقستان بخشی از صادرات از استان گلستان به مقصد این کشورها از طریق خط ریلی و از مرز اینچه برون انجام می شود. این مسیر حمل و نقل ریلی، توان ارسال کالا به مقصد روسیه از طریق ترکمنستان و قزاقستان را دارد.

در حال حاضر اتصال ریلی با جمهوری آذربایجان از طریق مرز آستارا، در دستور کار است تا شبکه اتصال ریلی ایران با همسایه های شمالی تکمیل شود. بر اساس سند امضا شده در زمینه تحقق این اتصال، قرار است آذربایجان، 8 کیلومتر راه آهن را تا نقطه صفر مرزی ادامه دهد و طرف ایرانی نیز ادامه مسیر خط آهن را تا 2 کیلومتر ادامه دهد. در نقطه مرزی نیز ایران پایانه ترانزیتی با ظرفیت 5 میلیون تن احداث خواهد کرد. همچنین قرار است ایران و آذربایجان به صورت مشترک، پل ریلی 80 متری روی رودخانه مرزی آستاراچای (در مرز آستارای ایران و آستارای آذربایجان) با سهم مشترک 50 درصد احداث کنند. در ایران، ساخت راه آهن قزوین رشت آستارا، راه آهن داخلی را به این خط آهن متصل خواهد کرد.

استفاده از خطوط ریلی برای حمل و نقل، انتقال بار و ترانزیت کالا و محصولات کشاورزی و باغی به کشورهای شمالی ایران در کاهش هزینه ها و افزایش میزان صادرات تأثیر بسیاری دارد. هم اینک آماده بودن زیرساخت های لازم به منظور صادرات، شرکت های تجاری و بازرگانان را بر آن داشته تا با توجه به موقعیت ترانزیتی مناسب، کوتاهی مسیر و ارزان بودن هزینه حمل و تلاش برای روان سازی عبور ناوگان های حامل کالای ترانزیتی و صادراتی، به صدور کالا و محصولات کشاورزی از طریق خطوط ریلی تمایل زیادی داشته باشند.

همکاری های ریلی میان دو کشور
بعد از حوزه انرژی که موتور حرکت روابط اقتصادی دو کشور است، حوزه ریلی یکی از مهم ترین زمینه های همکاری میان دو کشور است که با اجرایی شدن پروژه برقی کردن راه آهن تبریز به آذرشهر ( 22 مهرماه 1391) به اوج خود رسید. براساس مذاکرات و توافقات سه سال اخیر میان هیات های دو کشور به خصوص سفر روسای راه آهن های دو کشور مهم ترین پروژه های ریلی براساس اولویت بشرح ذیل می باشند:

•  برقی کردن مسیر گرمسار-اینچه برون
•  احداث راه آهن مسیر رشت - آستارا (ایران)- آستارا (جمهوری آذربایجان)

این طرح مهم ترین پروژه حمل و نقل ریلی میان ایران و روسیه است که چندین سال است طرفین در حال مذاکره بر سر اجرای آن هستند. پروژه مذکور تکمیل کننده مسیر کریدور شمال به جنوب است و باعث خواهد شد بار به صورت ترکیبی از هند (کشورهای ایران، روسیه و هند موسسین کریدور شمال - جنوب هستند) توسط کشتی به بندر عباس منتقل شده و از آنجا با قطار باری تا سن پترزبورگ و سپس اروپا حمل خواهد شد. مزیت این کریدور نسبت به حمل بار از هند به اروپا از طریق کشتی و دریای مدیترانه در این است که در هزینه ها 30 درصد و در زمان 20 درصد صرفه جویی خواهد شد. پروژه احداث خط آهن رشت-آستارا-استارا مهم ترین حلقه تکمیل کننده کریدور شمال-جنوب است که آخرین وضعیت اجرای طرح مذکور بشرح ذیل است:

بخش اول: محور قزوین - رشت بطول 164 کیلومتر است که تا بهمن ماه 95 افتتاح خواهد شد.

بخش دوم: محور رشت - آستارا بطول 163 کیلومتر.

بخش سوم: محور آستارای ایران به آستارای جمهوری آذربایجان که 12 کیلومتر است.

• پروژه برقی کردن محور صوفیان - سلماس و تهران- بافق:
  براساس پیشنهادهای اولیه قرار بود برقی کردن محور صوفیان به سلماس به طول 120 کیلومتر بعد از طی مراحل قانونی و به شرط توافقات فنی و مالی انجام گیرد. مذاکرات برای انجام این طرح همچنان ادامه دارد.

•  احداث محورهای ریلی رشت - ساری - اردبیل و پارس آباد - رشت - انزلی:
  براساس توافقات اولیه قرار است پروژه های مذکور توسط روسها ساخته شود. دو طرف در حال تبادل اطلاعات هستند.

•  پروژه های تحقیقاتی مشترک و آموزش کارشناسان:
  برخی پروژه های تحقیقاتی میان راه آهن ایران و موسسه نیشرت که متعلق به راه آهن روسیه است انجام شده است.

همکاری های بین المللی راه آهن
 کریدور حمل ونقل بین المللی شمال - جنوب که به امضای سه کشور ایران، روسیه و هند رسیده است، در بخش های دیپلماسی و تجارت از اهمیت بالایی برخوردار است. عملیات ساخت کریدور مذکور که بندرعباسِ ایران را به «سن پترزبورگِ» روسیه وصل می کند، آغاز شده است. کریدور مورد نظر با دور زدن پاکستان از اروپا شمالی و قفقاز تا آسیای مرکزی کشیده می شود. با اجرای این پروژه محموله های کانتینری هند به مقصد سن پترزبورگ، دیگر مجبور به طی سفرهای 40 روزه در سراسر جهان و استفاده از کانال شلوغ و گران قیمت «سوئز» نیستند. بازرگانان می توانند مسیری کوتاه تر را تا بندرعباس طی کنند. اتصال ریلی ایران به آذربایجان، خط ریلی 5 هزار و 200 کیلومتری هندوستان تا بندر هلسینکی در اروپای شمالی را به هم متصل خواهد کرد و با این اتصال، زمان حمل بار در کریدور شمال جنوب از 45 روز به 20 روز کاهش پیدا می کند.

از مهم ترین تحولات صورت گرفته در عرصه همکاری های منطقه ای پذیرش ایران به عنوان عضو ناظر در شورای ریلی کشورهای حوزه مستقل هم سود در مهرماه سال 94 بود که این امر می تواند موجب شود در صورت توافق اعضا به واگنهای باری ایران جهت حرکت در فضای اوراسیا مجوز داده شود. 16 کشور به عضویت شورای ریلی درآمده اند و 2 کشور نیز عضو ناظر آن هستند. روسیه به صورت ثابت رئیس شورای ریلی کشورهای مستقل هم سود است.