انواع کشتی بر اساس نوع محموله

1) کشتی های حامل کالاهای عمومی (جنرال کارگو):

کشتی کالای عمومی، چند منظوره یا General Cargo برای بارگیری و انبار کردن طیف وسیعی از کالاها در اشکال مختلف از قبیل بشکه، عدل و پالت طراحی و ساخته شده اند. کالاها ممکن است محصولات جنگلی، کالاهای تولید شده، ماشین آلات سنگین، خودرو، ماشین آلات صنعتی، کالاهای کیسه ای، مواد غذایی و کانتینر را شامل شوند. این قبیل کالاها را در انبارهای عمومی قرار می دهند که مخصوص کالای خاصی نیستند.

کشتی های کالای عمومی معمولاً مجهز به جرثقیل هایی هستند که می توانند هر نوع کالایی را تخلیه و یا بارگیری کنند. دریچه انبار یا خن این نوع کشتی ها معمولاً آن قدر قوی و محکم اند که بتوانند مقدار زیادی از بار را بر روی خود تحمل کنند. نقش کشتی های جنرال کارگو با ورود شناورهای فله بر رو به افول گذاشت، اما با پیدایش کشتی های کانتینری تنزل جایگاه و نقش آن ها شتاب بیشتری یافت. کشتی های جنرال کارگو گرچه همچنان از نظر تعداد بیشترین تعداد شناورهای کالابر را در ناوگان جهانی شناورهای بازرگانی تشکیل می دهند، اما از نظر سایز به ندرت ظرفیتی بیش از 50000 dwt دارند و معمولاً کوچک تر از شناورهای تخصصی هستند که در حال جایگزین شدن آن ها هستند.

2) کشتی های فله بر خشک:

کشتی فله بر نوعی کشتی تجاری است که برای حمل محموله هایی نظیر ذغال سنگ، سنگ آهن، سنگ های معدنی، کاکائو، گندم، جو و سایر غلات، کود شیمیایی، خوراک دام، آهن قراضه و سایر محموله های خشک طراحی شده است. کالا یا بار فله ای معمولا به کالای بدون بسته بندی و کاملا باز گفته می شود که می تواند با استفاده از تجهیزات ویژه، به آسانی و سریع در کشتی های فله بر بارگیری، صفافی (چیدمان) شود و یا از آنها تخلیه شود.

تجهیزات زیادی برای تخلیه و بارگیری کالای فله وجود دارد که به طور گسترده در بنادر استفاده می شوند. مانند پمپ ها، تسمه های نقاله، مکنده ها و …. این گونه کشتی ها از میانه های سده نوزدهم آغاز به رفت و آمد در آب ها کردند. امروزه کشتی های فله بر یک سوم ناوگان تجاری کشتی های جهان را تشکیل می‌دهند. عرشه این نوع کشتی مسطح است و در سرتاسر آن درب های ضد آب دیده می شود که محموله را در مقابل نشت آب حفاظت می کند. برخی از انواع این کشتی دارای جرثقیل های عرشه ای نیز هستند. اندازه این کشتی ها بر حسب نوع محموله و منطقه ای که از آنها استفاده می شود متفاوت است. ظرفیت آنها از 10/000 تن تا 364/000 تن متغیر است. بلندترین کشتی حمل فله خشک 343 متر طول دارد.
قسمت موتورخانه و محل زیست سرنشینان در قسمت انتهای کشتی یعنی پاشنه واقع شده و به منظور حفظ تعادل کشتی یک مخزن آب اضافی در قسمت جلو یعنی سینه ساخته شده است. زمانی که کشتی خالی می باشد این مخزن از آب پر می گردد. به منظور جلوگیری از صدمات احتمالی و برقراری تعادل کامل در مواقعی که کشتی بدون بار و خالی دریانوردی می نماید مخازنی نیز در گوشه ها و کف انبارها تعبیه گردیده که در چنین حالتی پر از آب می شود.

ویژگی بارز حمل و نقل کالای فله، هزینه بسیار پایینی است که از طریق اقتصاد مقیاس حاصل می شود. به علت ویژگی های فیزیکی کالای فله، کشتی های فله بر می توانند خیلی بزرگ ساخته شوند. منظور از ساخت اینگونه کشتی ها جلوگیری از هزینه های زیاد مربوط به انجام خدمات بندری و بسته بندی کالاها و همچنین استفاده از فضای بیشتر داخلی کشتی می باشد.

کشتی های حمل کالای فله خشک به لحاظ ظرفیت بارگیری به 4 دسته زیر تقسیم می شوند:
الف) کشتی های (HANDY SIZE) با ظرفیت بارگیری 10000 تا 35000 تن
ب) کشتی های (HANDY MAX) با ظرفیت بارگیری 35000 تا 50000 تن
ج) کشتی های (PANAMAX) دارای ظرفیت بارگیری حداکثر تناژ تعریف شده می باشند، زیرا سایز این کشتی ها عبارت است ازحداکثر اندازه ای که قادر است از کانال پاناما عبور نماید.
د) کشتی های (CAPE SIZE) این کشتی ها، به دلیل بزرگی بیش ازحد، قادر به عبور از کانال پاناما نبوده و برای گذر از اقیانوس اطلس به اقیانوس آرام مجبور هستند از دماغه هورن در جنوب کشور شیلی عبور کنند؛ کالای غالبی که این کشتی ها حمل می نمایند ذغال سنگ یا سنگ آهن می باشد.

کشتی‌های حمل کالای فله خشک به لحاظ ساختمان و موارد استفاده به دو گروه تقسیم می شوند:

• الف) کشتى هاى فله بر مخصوص (Special Bulk Carrier)
  طراحی این نوع کشتی ها به نحوی است که تنها می توانند یک یا دو نوع محموله را حمل نمایند؛ مانند کشتی های ویژه حمل شکر یا گندم یا سنگ های معدنی.این نوع کشتیها در اشکال مختلف مطابق سلیقه ی کشورهای مختلف ساخته شده اند. اکثر آنها دارای یک نقص مشترک هستند که این گونه کشتی ها پس از تخلیه ی بار هنگام مراجعت با انبار های خالی در حفظ تعادل خود دچار مشکل بوده اند.
• ب) کشتی های فله بر oil, bulk, ore, ship
  این نوع کشتی هادر ظرفیت های متفاوتی تا 250000 تن ساخته شدند و مشخصات ظاهری آنها آمیزه ایست از شکل کشتی های فله بر با لوله های متعدد نفت و هواکشهای ویژه مخازن بر روی عرشه.این کشتى ها مى توانند در عین حال چند محموله متفاوت را حمل کنند، و بخاطر آن ساخته شده اند که در سفر برگشت بدون بار نباشند. این نوع کشتى ضمن اینکه نفت و سنگ معدنى حمل مى کنند مى توانند انواع مختلف محمولات فله مایع را نیز حمل کنند.

3) کشتی های نفتکش:

این کشتی ها برای حمل نفت و محمولات نفتی ساخته شده اند و سرعت بارگیری و تخلیه در این کشتی ها به دلیل استفاده از پمپ از کشتی های دیگر سریع تر است. کشتی نفت کش شناور ویژه ای است که برای حمل مقادیر بالای نفت طراحی شده است. به طور کلی دو نوع تانکر نفت وجود دارد، تانکر نفت خام و تانکر فراورده های نفتی.

سطح عرشه این کشتی ها از لوله ها و پمپ ها پوشیده شده است که مخصوص حمل و انتقال نفت خام هستند. نفتکش های جدید دارای پوشش های خاص برای جلوگیری از نشت نفت به آب دریا هستند. ظرفیت و اندازه این نفتکش ها متفاوت است ولی برای طبقه بندی آنها حدودی را تعریف کرده اند که بر حسب گنجایش نفت خام تقسیم بندی شده است.

• هندی سایز: بین 10000 تا 30000 تن
• هندی مکس: بین 35000 تا 50000 تن
• پانا مکس: بین 55000 تا 75000 تن
• افرا مکس: بین 80000 تا 115000 تن
• سوئز مکس: بین 120000 تا 150000 تن
• (Very Large Crude Carrier (VLCC: بین 200000 تا 300000 تن
• (Ultra Large Crude Carrier (ULCC: بیش از 300000 تن که بزرگ ترین آن 550000 تن گنجایش دارد.

شکل ظاهری نفتکش ها تقریباً شبیه کشتی های فله بر بوده، به جای دریچه های بزرگ در روی مخازن دارای دریچه های کوچکی می باشند که از آن دریچه ها به منظور بازرسی مخازن استفاده می گردد. عمل تخلیه و بارگیری در نفتکش ها با پمپ های قوی انجام می گیرد. برای نصب این پمپ ها محل جدایی غیر از محل مخازن و موتورخانه در نظر گرفته شده است. پمپ ها معمولاً در اتاقی به این نام قرار دارند. بدنه تانکرهای ساخته شده قبل از سال 1984 دو جداره نمی باشند. اما برابر قانونی که در سال 1984 میلادی تصویب شد کلیه نفتکش هایی که اخیراً ساخته شده اند ملزم به داشتن بدنه های دوجداره گردیده اند. در واقع توسعه و گسترش قابل ملاحظه در ساختمان نفتکش ها، بعد از جنگ دوم جهانی بوده است و قبل از آن به دلیل میزان کم، استخراج نفت در کشورهای تولیدکننده، نفتکش های کوچک و معدودی در خدمت حمل و نقل نفت بوده اند.

با استخراج روز افزون نفت و بنا به نیاز مبرم کشورهای صنعتی، پیشرفت صنعتی کشتی سازی به جایی رسید که در اوایل دهه هفتاد (1970 میلادی) کشور ژاپن اقدام به ساختن نفتکش هایی به ظرفیت 500/000 تن نمود و در حال حاضر برابر آمار و ارقام ارائه شده نفتکش ها بالاترین درصد حمل و نقل دریایی را به خود اختصاص داده اند. فرق عمده تانکرهای بزرگ یا کوچک این است که تانکرهای کوچک به علت حمل مواد متنوع فراورده های نفتی دارای انبارهای متعددی می باشند در حالی که در تانکرهای بزرگ تعداد انبارها کم است. تانکرها معمولاً جرثقیل های کوچکی دارند که با آن لوله های ترمینال را بلند کرده و به لوله های کشتی متصل می سازند. تعداد کارکنان تانکرها کمتر از کشتی های کالای عمومی است اما از دستگاه های مکانیکی برای شستن و تمیز کردن انبارها استفاده می شود. بارگیری و تخلیه نفت خام توسط پمپ های نصب شده روی عرشه و یا پمپ های سکوی بارگیری انجام می شود.

4) کشتی های رو-رو:

این کشتی ها مجهز به سکوی مخصوص در قسمت جلو یا عقب یا پهلو به نام RAMP بوده و برای حمل وسایل نقلیه (حامل بار یا مسافر) مورد استفاده قرار می گیرند؛ این کشتی ها دارای طبقات مختلف و متحرک هستند تا از فضای آن حداکثر استفاده به عمل آید و وسایل نقلیه می توانند به طور مستقیم به این کشتی ها وارد و یا از آن خارج شوند. کالاهائى که کشتى هاى رو - رو حمل مى کنند عبارتند از:
محمولاتى که مستقلاً مى توانند بارگیرى و تخلیه شوند مانند کانتینرهاى مستقر بر روى تریلر، خودروهاى سبک و سنگین نظیر اتومبیل سواری، وانت، کامیون، اتوبوس،محمولاتى که با استفاده از تجهیزات ویژه جابه جا مى شوند مانند کانتینر، کالاهاى سنگین وزن و کالاهاى پالت شده.مسافرانى که معمولاً با اتومبیل خود سفر مى کنند. به این ترتیب این نوع کشتى ها مى توانند نقش پل ارتباطى میان کشورها را ایفاء نمایند.

درحال حاضر، 4 دسته ی مشخص ازکشتی های RO-RO به شرح زیر وجود دارند:
الف) RO-ROهای چند منظوره
ب) RO-ROهای مجهز به جرثقیل
ج) RO-ROهای حمل مسافر و کالا که به آنها RO-MAX هم گفته می شود.
د) RO-ROهایی که مختص حمل خودرو هستند ودر صنعت خودروسازی برای واردات و صادرات مورد استفاده قرار می گیرند که به آنها PURE CAR CARRIERS هم می گویند. شکوفایی صنعت خودرو سازی در ژاپن و کره جنوبی باعث شد تا ساخت این کشتی‌ها رونق بیشتری بگیرد.

5) کشتی های کانتینر بر:

این کشتی ها برای حمل انواع محمولات با بسته بندی کانتینر ساخته شده اند، سهولت بارگیری و حمل کانتینرها امتیاز مهمی به حساب می آید. کانتینر محفظه اى است فولادى یا آلومینیومى که جهت حمل محمولات مختلف به شکل استاندارد شده به کار گرفته مى شود. امروزه کانتینر توانسته است هم به جهت سهولت حمل و نقل و هم به جهت محافظت کالا و هم به لحاظ اقتصادى انقلابى در روش هاى حمل و نقل کالا ایجاد نماید. این مزایا به ویژه در حمل یکسره چشمگیرتر است. در حمل یکسره شرکت حمل کننده محموله را از فرستنده در مبداء (کارخانه یا انبار) تحویل گرفته و در مقصد به گیرنده کالا تحویل مى دهد. این روش اصطلاحاً Door to Door نامیده مى شود. از امتیازات دیگر کانتینر آن است که مى توان آن را با هر یک از وسائط نقلیه اعم از کشتی، کامیون یا راه آهن و حتى هواپیما حمل نمود.

در حمل بار به طریق سنتی، محموله به دفعات دست به دست مى شود و در هر یک از این مراحل امکان معطلى و تأخیر و خسارت اجتناب ناپذیر است. در حالى که در حمل یکسره با کانتینر این عوارض بسیار تقلیل یافته و ناچیز است.کانتینرها در دو اندازه استاندارد ISO هستند. دسته اول کانتینرهای 20 فوتی هستند که واحد آنها اصطلاح Twenty Equivalent Unit یا TEU نامیده می شود و دسته دوم کانتینرهای 40 فوتی که واحد آنها  Fourty Equivalent Unit یا FEU است.

کانتینرها از لحاظ کاربرد نیز انواع مختلف دارد که اهم آنها کانتینر مخصوص حمل کالاهاى بسته بندى شده سبک و سنگین، کانتینر یخچالى براى محمولات فاسدشدنی، کانتینر روباز که از سقف نیز قابلیت بارگیرى و تخلیه دارد و کانتینر ویژه کالاهاى فله مى باشد. معمولاً کانتینر پس از تخلیه، براى بارگیرى مجدد مورد استفاده قرار مى گیرد ولى در صورت عدم استفاده به صورت خالى به مبداء برگشت داده مى شود.
تعداد زیادی از کشتی ها قابلیت حمل کانتینر رانیز دارند، لیکن وقتی از کشتی کانتینربر نام می‌بریم، منظورن کشتی هایی است که صرفا به کار حمل کانتینر پرداخته و شکل و ساخت انبارهای آنها به صورت کامل سلول بندی شده باشد.تمام خطوط مهم کشتیرانی از کشتی های کانتینری در خطوط منظم حمل کانتینر استفاده می کنند.

ساختمان این کشتی ها مانند جعبه ای باز است که کانتینرها در آن به ردیفها و ستون های منظم چیده می‌شوند. انبارهای این کشتی‌ها دارای تسمه های فولادی عمودی هستند که کانتینرها را در میان این تسمه ها (cell guide) از پایین به بالا می چینند. این تسمه ها علاوه بر اینکه از حرکت های انحرافی کانتینرها موقع بالا و پایین رفتن جلوگیری می کنند، در موقعی که کانتینر در جای خود قرار گرفت نیز آن را از طرفین در جای خود ثابت نگه می دارند.دربهای انبارهای این کشتی ها نیز به اندازه کافی تقویت شده اند تا توانایی بارگیری بر روی آنها وجود داشته باشد. در کشتی های مدرن کانتینری دیگر حتی انبار به شکل مجزا وجود ندارد و کل فضای بارگیری یکپارچه است، که این امر باعث سرعت بیشتر در زمان تخلیه و بارگیری می‌شود.

در حال حاضر کشتی های کانتینر بر به 6 گروه مجزا تقسیم می شوند:
الف) کشتی های تغذیه کننده (FEEDER) با ظرفیت بارگیری 100 تا 500 TEU
ب) کشتی های (FEEDER MAX) با ظرفیت بارگیری500 تا 1000 TEU
ج) کشتی های (HANDY) با ظرفیت بارگیری1000 تا 2000 TEU
د) کشتی های (SUB PANAMAX) با ظرفیت بارگیری2000 تا 3000 TEU
ه) کشتی های (PANAMAX) با ظرفیت بارگیری حداقل 3000 TEU
و) کشتی های (POST PANAMAX) با ظرفیت بارگیری بیش از4000 TEU

6)کشتی مسافربری:

با گسترش صنعت گردش گری درصنعت کشتی های مسافری هم پیشرفت چشمگیری ایجاد شده است. تغییرات کلی در ساختمان کشتی از قبیل ایجاد استراحتگاه های مجهز و مدرن ایجاد گردید و کشتی های مسافری با ظرفیت 4000 تا 60000 نفر و با سرعت 30 گره دریایی ساخته شده اند.

ابتدا در این نوع کشتی ها موتورخانه در وسط قرار داشت در قسمت پایین مخازن آب و سوخت و پاشنه کشتی به محل زیست ملوانان، آشپزخانه و سالن پذیرایی مهمانان اختصاص یافته بود. اما امروزه محل پذیرایی مسافران به بالای کشتی انتقال یافته است. کشتی های مسافربری امروزی دارای رمپ ورود خودرو و کابین های خصوصی، سینما، استخر، بیمارستان مجهز به پزشکان متخصص می باشند.

انواع کشتی های مسافری:

• کشتی های بزرگ لاینر - برای سفر های طولانی
• کشتی های فری - برای سفر های کوتاه
• کشتی های تفریحی -برای سفر های دور و نزدیک

7) کشتی های LNG:

LNG حاصل فرایند میعان گاز طبیعی است که تنها در این صورت قابل حمل به بازارهای مصرف توسط کشتی های خاصی که به این منظور طراحی شده است، می باشد. پس از انتقال، این محصول در پایانه ها توسط سیستم های تبدیل، مجددا به حالت گاز درمی آید.

در واقع LNG به مصرف کنندگان توان بهره برداری از یک سوخت پاک و در عین حال اقتصادی را می دهد. امروزه کشتی های حامل LNG، با ایمنی بسیار بالا و به صورت پیوسته در پایانه های کشورهایی چون ژاپن و اسپانیا پهلو می گیرند و انرژی موردنیاز این کشورها را چه برای مصارف خانگی و چه صنعتی فراهم می آورند. درواقع جریان پایدار جهانی LNG، نشانی از ایمنی بالای این سوخت در انتقال به مصرف کنندگان دارد. استفاده از کشتی های دوجداره و اجرای استانداردهای دقیق صنعتی، علاوه بر مدیریت موثر ریسک، این صنعت را به صنعتی نمونه از لحاظ ایمنی تبدیل کرده است. طی 45 سال گذشته، این کشتی ها بیش از 450 هزار محموله را صدها میلیون مایل جابجا کرده اند. با توجه به نیاز روزافزون کشورها به منابع سوخت ایمن و قابل اطمینان، گاز طبیعی سوختی اقتصادی به شمار می رود که توجه کشورهای مختلف را به خود معطوف کرده است و در این میان LNG یکی از منابع قابل توجه به شمار می رود که ایمنی و اعتبار بالایی در دهه های آینده خواهد داشت.

LNG در کشتی های دوجداره ای که برای جلوگیری از نشت یا شکست در حوادث طراحی شده اند، حمل می شود. LNG در شرایط فشار و درجه حرارت بسیار پایین (256- درجه فارنهایت) ذخیره می شود.

8) کشتی های یخچالی:

جهت حمل کالا هایی همچون میوه، گوشت و مواد غذایی فاسد شدنی استفاده می گردد. دارای انبار هایی با سردخانه های مخصوص و با برودت های متفاوت، متناسب با مواد فاسد شدنی می باشند. بنادری که کشتی های یخچالی به آنها تردد می نمایند باید امکانات ساحلی لازم را داشته باشند. با ورود کشتی‌های کانتینری که قابلیت حمل کانتینر یخچالی را دارند تمایل بازار به سمت این کشتی ها جذب شده و نزول بیشتر بازار کشتی های یخچالی را باعث می شوند. در حال حاضر هیچ گونه سفارشی جهت ساخت کشتی های جدید از این دست وجود ندارد.

9) کشتی دوبه بر:

این کشتی برای حمل سایر شناورها مخصوصا دوبه ها طراحی شده اند. دارای جرثقیل برای بارگیری و تخلیه دوبه هستند. دوبه شناوری مکعب مستطیل شکل با فضای توخالی است که معمولاً موتور یا پیشرانه دیگری ندارد و آن را قایق یا شناوری دیگر بر روی آب می کشد یا به جلو می راند. دوبه برای حمل کالا به اسکله هایی با عمق کم و رودخانه ها که قابل کشتیرانی نیستند استفاده می شود.

جمع بندی:

در این مطلب 9 نوع پرکاربرد کشتی ها معرفی شد. تقسیم بندی ارائه شده،کلیه کشتی ها را پوشش نمی دهد و تنها به انواع کشتی که کاربرد بیشتری در حمل کالا و مسافر دارند اشاره شده است. گروه هایی از قبیل کشتی های مخصوص حمل دام زنده، کشتی های حفاری، کشتی‌های ماهیگیری، یدک کش های بنادر، جرثقیل های شناور و غیره … نیز وجود دارند که در این مقاله نیامده اند.