تاریخچه پیدایش آجر در آثار ایرانی

هنر آجرکاری در ایران، به موجب مدارک موجود پیدایش و مصرف آجر، به هزاران سال قبل برمی گردد. پیشینه و ساخت آجر نیز به سال های باستان می رسد. در ادوار باستان در کنارهٔ رودهای دجله و فرات و پس از طغیان آنها مقدار زیادی گل و لای بر سطح زمین رسوب می کرد.این رسوبات که دارای چسبندگی خاص بودند و پس از اینکه در اثر تابش خورشید آب گل و لای آنها تبخیر می شد ترک هایی به وجود می آمد که لای خشک به صورت مکعب های نامنظم در می آمد.

این مصالح به صورت ملات جهت دیوارهای گل چینه ای در آن روزگار مصرف می شد.قابل توجه است که اجاق های چادرنشین هایی که در کنار رودها به کار گله داری مشغول بوده اند در اثر نفوذ آتش سخت شده که در واقع این پدیده سبب پیدایش نحوه پخت و در نتیجه تولید آجر شده است.در سال های بعد هم زمان در ساخت برج بابل خشت زدن و پختن آجر به وسیله بابلی ها ابداع شد و به همین دلیل نام آجر که یک واژه بابلی است در اغلب زبان ها به همین نام مشهور شده است.

پس از این مرحله به وسیله کلدانی ها پخت آجر به تکامل رسید و با پیدایش آجر، تحولی در ساختمان بناها که تا آن روزگار خشتی و گلی بودند به وجود آمد. در نتیجه این امر سبب آغاز بناهای مستحکم و آجری گردید. آجرهای اولیه بدون قالب و نظیر بالش ساخته می شده است. با مطالعه تاریخ آجرکاری در ایران می توان سیر تاریخی هنر آجرکاری را به خوبی تجزیه و تحلیل کرد.

در دوره ارزشمند معماری سلجوقی از آجر به عنوان مصالح اصلی برای بناهایی مانند کاروانسراها، آب انبارها، بناهای شاهی، بناهای عمومی، مساجد، برج مقبره ها، مناره مقبره ها، مناره های بلند مساجد و … استفاده شده است. به طوری که در آثار پراکنده و فراوان کشور در این دوره شاهد هنرآفرینی های بسیار شگرف در هنر آجرکاری هستیم.

تا جایی که در دو برج خرقان قزوین بیش از سی نوع آجرکاری همراه با طاق نماسازی های بسیار زیبا و خط های آجری کوفی برجسته و در مسجد جامع اصفهان نزدیک به 375 طاق پوش در انواع گوناگون وجود دارد که قسمت اعظم آن از دوره سلجوقی است.در این دوره ارزشمند معماری، شاهد به وجود آمدن زیباترین نقوش در انواع گل چین های آجری، گره آجری، خط های کوفی آجری هستیم. برگردونه مناره های بلند مساجدی چون مناره مسجد دامغان با 26 متر ارتفاع، مناره چند وجهی مسجد نائین با حدود 30 متر ارتفاع و مناره ساربان با 48 متر ارتفاع و بالاخره مناره بی همتای مسجد علی نیز از آثار این دوره است.

در این دوره پوشش های طاقی آجری وارد تحول گسترده ای از تکنیک و اجرا شده است. در دوره ایلخانی شاهد به وجود آمدن گنبد بسیار چشم گیر و خوش فرم هندسی سلطانیه با قطری حدود 40/25 متر و ارتفاع 50 متر هستیم. ساخت این گنبد بر روی بسیاری از گنبدهای کلیساهای اروپا اثر مستقیم گذاشته است.

گنبد کلیسای سانتاماریا دلفوره در فلورانس که حدود صدسال بعد از گنبد سلطانیه ساخته شده است از این نمونه است. همچنین در این دوره هنر آجرکاری وارد مرحله ای بسیار جالب از گوشه سازی های گنبدِ خانه ها در حالت خاص پتکانه، مقرنس شده است. نقش انواع گلچین های خفته و راسته و جناقی آجری و یا تلفیق آجر و کاشی زینت بخش این گونه اجراهای شگرف شده است.