آجرکاری در شهرهای مختلف ایران

با ورود معماری متأثر از مغرب زمین به داخل ایران آجرکاری نیز تحت تأثیر آن قرار گرفت. با وجود تبحر آجرکاران در این رشته، در شهرهای مختلف با جزئیاتی در این مورد مواجه می شویم که دنباله آجرکاری معماری گذشته ایران نیست. آجرکاری های جدید در حد اعلای پختگی، زیبائی و سادگی کارهای گذشته نیست. در معمارى ایرانی، آجر تنها پرکننده جرزها و پوشاننده احجام و جداکننده آنها از یکدیگر نیست. بلکه به عنوان یک عنصر کامل در معمارى بکار رفته است.

آجر به عنوان یک عنصر تزئینی، کارآیى آن را دارد که با تمامى عناصر تشکیل دهنده یک معمارى بی آمیزد و یا به شکل یک عنصر مجرد تزئینى جلوه گرى کند. تاریخ آجرکاری در ایران دوره های مختلفی را گذرانده است. ولی این تحولات تاریخی در شهرها یکسان نبوده و در هر شهری با مقتضیات زمان و مکان، تغییرات گوناگونی به وقوع پیوسته است.

آجرکاری در تهران

آجرکاری در تهران به طور خاص در سردر و رودی­های خانه ­ها که شاید اولین قدم بسمت برونگرائی و توجه به ظاهر ساختمان و نمای آن از کوی و معبر است و نیز در کتیبه بالای پنجره­ ها مشاهده می شود که از نظر تنوع بسیار چشمگیر است با بیشترین تزئینات آجری که از ترکیب آجرهای تزئینی و قالبی و گچ تشکیل شده است.

در کتاب نقوش سردرخانه­ های تهران قدیم تعداد قابل توجهی از نمونه های فوق مشهود است در نمونه های بررسی شده در تهران با ورود گل و بوته و طرح­ های اسلیمی که با اسلیمی­ های کاشی و قالی نیز قرابتی ندارد و طرح­ های سنتوری و قوس­ های ترکیبی مفصل و نقش­ های پر زرق و برق و فرشته و ملائکه و تاج و فره و هر و فلس ماهی و شیر مواجه می­ گردیم.طرح کلی آن نماهای یونانی و رومی را تداعی می کند و تنها در تعداد اندکی از آنها رد پای آجرکاری ما و موتیف­ های ایرانی مشاهده می شود و تمامی سادگی و وقار که خصلت آجر محسوب می­ گردید به تظاهر و خودنمایی تبدیل می شود.

آجرکاری در شهر اراک

در شهر 200 ساله اراک مصالح استفاده شده در نما آجر، سنگ و گچ است و تزئینات آجری به دو صورت مشاهده می­ شود گاهی با آجر معمولی نقش­ هایی ساخته­ اند که در آن از قوس­ های تزئینی و متنوع استفاده شده و نیز از نقش­ های معمولی از جمله خفته، راسته و قناس فرش استفاده شده ولی بیشتر آجرهای قالبی، نقش­دار و گل برجسته و ترکیب با گچ مشاهده می ­شود. نقش ­های هندسی و غیرهندسی، اسلیمی، گل، پرنده، دو فرشته­ ای که تاجی را در دست دارند، دو شیر که تاجی را در دست دارند و غیره که کاملاً مشابه این تزئینات، در تهران است در هیچ بنایی از طرح ­های متین و ساده موجود در معماری ایران استفاده نشده است.

آجرکاری در شهر تبریز

آجرکاری در شهر تبریز مشابه تهران نیست و شخصیت مستقل خود را دارد. در این شهر به رغم زیبایی و تنوع چشمگیر در نقش ­های آجری در همه بناها با طرح­ های غیرایرانی مواجه می شویم. شبه ستون های تزئینی در قاب پنجره­ ها و استفاده از نقش ­های هندسی در پیشانی ساختمان­ ها از خصوصیات ویژه آجرکاری در شهر تبریز است در این شهر از موتیف­ های ایرانی بسیار کم استفاده شده است.

آجرکاری در کاشان و یزد

آجرکاری در شهرهای کاشان و یزد نیز به رغم معماری غنی و قابل توجه این شهرها در واحدهای مسکونی که اکثراً متعلق به دوران قاجار است ایرانی نیست آجرکاری مهری در این دو شهر مورد استفاده قرار گرفته و در تداوم آجرکاری گذشته نیست.

آجرکاری در کرمانشاه

معماری کرمانشاه بسیار جالب و قابل توجه است. آجرکاری در این شهر به وفور مشاهده می شود که از تنوع چشمگیری بهره گرفته و فاقد تعریف مشخصی است. استفاده از انواع قوس ایرانی و غیرایرانی و انواع طرح در کاشی­ های مهری و ترکیب سنگ و آجر از ویژگی­ های این شهر است.

آجرکاری در شهر بیرجند

استفاده از آجر در نمای ساختمان ها در بیرجند عمومیت دارد. اسامی انواع آجرهای به کار رفته در نمای ساختمان­ ها حاشیه، لوله، چهار و شش هستند. این آجرها با اشکال متفاوت در کنار هم قرار می گیرند. به رغم استفاده از آجر مهری تنها از نقش­ های ساده هندسیِ مربع ایستاده روی قطر، لوزی و چلیپا و گاهی از نقش سرو در نما استفاده شده است. در نقش­ های ساده­ تر از خفته و راسته، جناغی، قناس فرش استفاده شده که هر چند در تداوم معماری گذشته نیست ولی کاملاً رنگ و بوی ایرانی دارد.

آجرکاری در استان مازندران

آجرکاری در مازندران شکل مخصوص به خود را دارد. در این منطقه نقش ­هایی با گچ روی نما کشیده شده است. ترکیب آجر از طرح­ های قبلی الهام گرفته شده و تصاویر هندسی و نقش سرو در آنها به وفور دیده می شود. با وجود نقش شیر و خورشید در بعضی از نمونه ­ها که روی آجر نقاشی شده است، آجرکاری در این استان کاملاً رنگ و بوی ایرانی دارد.

آجرکاری در دزفول و شوشتر

زیباترین آجرکاری در شهرهای ایران به دزفول و پس از آن به شوشتر تعلق دارد. در این دو شهر طرح­ ها و نقش ­های آجری کاملاً در تداوم آجرکاری ایرانی بوده و به آن تکامل داده است. صدها نقش و طرح در آجرکاری این دو شهر مشاهده می شود. این نقش ها تنها با جلو و عقب نشاندن آجر و یا با اجرای کله و راسته آن ایجاد شده و چندان نیازی به تولید آجر خاص نداشته است. مهندس غلامرضا نعیما در کتاب دزفول شهر آجر پس از اشاره به سابقه سه هزار ساله آجر در منطقه درباره آجرهای مورد استفاده در این شهر گفته است:

اگر آجر مربع شکل کامل را نصف کنیم آجر نیمه به دست می­ آید که خود پایه و اساس خرد شدن را تشکیل می دهد و آن را 4 صافه می گویند. اگر نیمه را نصف نمائیم چاری یا دو صافه به وجود می ­آید (1:4 آجرکامل) یا می توانیم 4 صافه (نیمه) را به کلوخ و 3 صافه تبدیل نماییم. چاری را اگر دو قسمت نمائیم 2 کلوخ به دست می ­آید. در خوون چینی همواره نیمه بزگترین جزء کلوخ، کوچک ترین جزء است (1:8 آجرکامل).

این 4 نوع اندازه اجزاء اصلی خوون چینی هستند. این اندازه ها به ترتیب نیمه (4صافه) 3 قدی (3صافه) چاری (2قدی) کلوخ (بندک) گفته می شوند. اجزای فوق به همراه اجزاء فرعی که از اجزاء اصلی ساخته می شود، کل اجزاء خوون چینی را به وجود می آورد. اجزاء فرعی خوون چینی عبارتند از قناس 1/4 کلوخ، 2 صافه یک سرشق، 2صافه دو سرشق، 3صافه یک سرشق، 3 صافه دو سرشق، 4 صافه یک سرشق، 4 صافه دو سرشق، بدین ترتیب 7 جزء فرعی و 4 جزء اصلی جمع، یا نرده جزء اساس خوون چینی هستند.