رگ چین آجری

رگ چین های آجری به شکلی متنوع و گسترده در ابنیه دوره سلجوقی به کار رفته اند. به طور کلی رگ چین های آجری به سه دسته گل انداز، جناغی و بادبزنی قابل تقسیم هستند. رگ چین آجری انواع مختلفی دارد که در منابع موجود به آنها اشاره نشده است به عنوان مثال در بررسی های میدانی نوعی رگ چین دو رج در رباط شرف و مناره برسیان دیده شده که در آجرکاری برخی ابنیه ایلخانی نیز به کار رفته است.

در شیوه گل انداز در هنگام رگچین کردن، آن را چنان می چینند که از ترکیب آنها گل های مختلف هفت رجی، پنج رجی و سه رجی به دست می آید. برای جلوه دار کردن گلچین، با سله گذاری (پیش دادن آجر) گل به دست آمده را از متن آجر جدا می کنند. بعضاً با آجرهای رنگی نیز گل را از بدنه متمایز می کنند.

شیوه گلچین از، شیوه های معمول تزئینات آجرکاری است که در اکثر ابنیه سلجوقی به کار رفته است. نمونه های منحصر به فردی از این تکنیک در دوره سلجوقی را در زیر گنبدهای مسجد جامع اصفهان، گنبد مسجد جامع اردستان، گنبد مسجد جامع برسیان و گنبد مسجد جامع زواره می توان یافت.

تکنیک جناغی در قسمت های مختلف بنا کاربرد داشته است. این تکنیک انواع مختلفی از جمله جناغی چپ و راست، جناغی سایه روشن یک در میان، جناغی خوشه انگوری، جناغی خفته راسته و … را دارد. این طرح در آجرچینی زوایای قائمه دارد ولی در گچبری ممکن است گوشه ها به صورت منحنی درآیند. شیوه جناغی، نیز از طرح های معمول آجرکاری سلجوقی است و در اکثر ابنیه سلجوقی قابل رؤیت است. این شیوه به علت تکنیک آسان خود بیشتر در طاق ها و گوشه سازی ها و مقرنس ها جهت تزئین به کار رفته است.

در طرح بادبزنی (حصیری)، آجرچینی نما را به مربعاتی تقسیم کرده؛ هر مربع یکی به صورت افقی و دیگری به صورت عمودی چیده می شود. این تکنیک کمتر در تزئین ابنیه سلجوقی دیده می شود. از جمله بناهای موجود که از این شیوه در تزئین آنها استفاده شده برج مهماندوست دامغان و برخی طاق های مسجد جامع اصفهان را می توان نام برد.

همچنین گل اندازها انواع مختلفی دارند که هنرمندان آجر، با استفاده از چند اندازه متفاوت آجری، طرح های متنوعی را ایجاد کرده اند که به طور کلی می توان نقوش گل انداز را به گل انداز ساده و مرکب تقسیم بندی نمود. گل انداز آجری ساده، از سه اندازه آجر چهاردانگ، سه دانگ و شستی ایجاد شده است. از تکرار طرح گل انداز ساده مادر و جای گذاری متنوع آن در چیدمان آجری طرح های گوناگونی ایجاد شده است.

گل انداز مرکب نقشی پیچیده تر از طرح گل انداز ساده است که در رباط شرف، مسجد برسیان، مسجد جامع اصفهان و برج های خرقان و دیگر ابنیه حتی ابنیه ایلخانی از جمله در مسجد ازیران به کار رفته است. نوع دیگر کتیبه های بنایی و معقلی است که از رگ چین عمودی و افقی آجر ایجاد می شود. منشاء این نوعِ کوفیِ آجری را ایران می دانند، علاوه بر ایران، این شیوه در مساجد عراق نیز رایج بوده است. دوره سلجوقی را نقطه شروع این نوع کتیبه می دانند. نمونه های آن در مسجد جامع قزوین و مناره هایی مانند مناره گار، منار ساربان دیده می شوند.