انواع شیوه های آجر کاری

هنر چیدن آجر در بناها به منظور عرضه نماهای تزئینی متناسب با شکل کلی بنا را آجر کاری می نامند. معماران ایرانی کوشیده اند تا با کاربرد گسترده آجر در گونه های مختلف تزئینی حالت ارگانیک این ماده را در ارتباط با شکل بنا حفظ کنند. معماران ایرانی (با توجه به آثار به جای مانده) از سدهٔ چهارم هجری به بعد در زمینهٔ آجر کاری، شیوه های گوناگونی را آزموده اند.

زنجاب کردن

هنگامی که آجر از کوره بیرون می آید خشک است، و آب ملات را جذب می کند، به همین دلیل آجر را به مدت نیم ساعت داخل بشکه های آب می اندازند تا سیراب شود و به ملات آسیب نرساند، به این عمل زنجاب کردن می گویند. زنجاب کردن را نباید با آبساب کردن اشتباه گرفت.

قواره بری

شیوه ای است که به طور معمول در چوب مورد استفاده قرار می گیرد، ولی در کار تزئینات آجری در سطح های بسیار محدود نیز با آن برخورد داریم. قواره بری در واقع یکی از شیوه های آجر تراشی است که در آن به جای نقش شکسته، نقش گردان یا قطعه های منحنی به کار برده می شود. مورد استفاده آن به طور عمده در قاب های تزئینی نمای بنا است. قاب هایی تزئینی پیش از عهد قاجار بیشتر به صورت پولکی و سینه کبکی بوده و یک طرح پیوسته و یکنواختی را عرضه می کند. رواج قواره بری با طرح و نقش های مختلف مربوط به دوران قاجار است که تا اویل دوران پهلوی هم ادامه داشته است و هنوز نمونه های جالب آن را در شیراز می توان دید.

رگ چینی

به آجر کاری با ترکیب آجرهای یک رنگ و ایجاد طرح و نقش های مختلف در سطحی صاف، رگ چینی می گویند. طرح های متنوع، به چگونگی قرار گرفتن آجر در نما بستگی دارند.

• راسته: آجری که از پهلو و درازا در نما کار شده است.
• کَله: آجری که سر یا عرض آن به صورت افقی یا عمودی در نما کار شده است.
• قد نما: آجری که از پهلو و درازا به طور عمودی در نما کار شده است.
• خواب نما: به صورت افقی در کف کار شود و تمامی سطح آن دیده شود.
• لاریز: آجری که رج آجرها حالت پله ای را نشان دهد.
• لابند مرتب: آجری که یک در میان، کله و راسته کار شود.
• نیما نیم: معمولی ترین شیوه آجرکاری است. تمامی ردیف آجر راسته به کار می رود، به گونه ای که بند کشی های رگ عمودی بالا درست در وسط آجرهای رگ پایین قرار می گیرند.
• طرح های متنوع و مشهور دیگر: کله راسته -خفته راسته- بافت حصیری- جناغی- شطرنجی و …

گل اندازی

در موقع رگ چین کردن، آن را چنان می چینند که از ترکیب آن ها گل های مختلف هفت رگی و پنج رگی و… به دست آید. نمونه های خوب این شیوه را در اِزاره های خانه های یزد شاهد هستیم. مشهورترین گل اندازی به نام «شش بند شیرازی» معروف است که با چیدن پنج رگ آجر «که شش بند دارد» نقشی زیبا هندسی به وجود می آورند.

این گونه طرح ها گاه «هم رو» یا صاف چیده می شوند و یا «هشت و گیر» یا برجسته و فرورفته هستند. گاهی آجر و کاشی پیش بر با هم مخلوط می شدند و گل انداز کاشی در متن نما آجری چون نگین می درخشید. بهترین نمونهٔ گل انداز در برج اخنجان خراسان و برج رادکان خراسان است.

گره سازی

یکی از شیوه های بسیار ظریف و پرکار آجر کاری است که به کمک قطعه های مختلف آجرهای بریده و تیشه داری شده در اندازه های گوناگون انجام می شود. طرح های گره در مایهٔ نقش های هندسی ساده چون مثلث لوزی مربع مستطیل و ذوزنقه و ترکیب آن ها با یکدیگر و ایجاد چند ضلعی ها ستاره شکل ها و غیره است. نمونه های خوب آن را در دوران سامانیان و آل بویه می بینیم.

در بناهایی همچون مسجد گوهرشاد، بنای گور امیر در سمرقند و نیز در مسجد جامع ورامین از دورهٔ ایلخانی شاهد این نمونه از آجر کاری هستیم. گاهی گل انداز و گره سازی با هم ترکیب شده و طرح زیبایی به وجود می آورد. آرامگاه امیراسماعیل سامانی (مربوط به قرن سوم هجری که معماری آن ادامهٔ معماری پیش از اسلام ایران است) نمونه ای از این شیوه است.

آجر کاری با آجرهای تزئینی (مهری)

کار تزیین نمای بنا با آجر نقش دار برجسته مهری، در تاریخ آجرکاری سابقه فراوانی دارد. در این شیوه آجرهای مربع و مستطیل لوزی چلیپا و دیگر گونه ها با نقش های مختلف برجسته، همراه با قطعه هایی چونلچکی، قوسها، حاشیه ها، رخ بامها و زیر خورشیدی ها روی جرزها میان دو طبقهٔ بنا که دارای آجرهای مهری هستند، جلوه ای دلپسند را ایجاد می کنند. این شیوه در دوران قاجار در برخی شهرها چون یزد، کاشان، شیراز و تهران رواج فراوان یافت.در آثار یزد، این آجرها در چهار گروه قرار می گیرند:

• کار برد تک آجر با نقش کامل در وسط آجدارهای ساده.
• مجموعهٔ چهار آجر در کنار هم که یک نقش کامل را به وجود می آورند.
• حاشیه ای از آجرهای پی درپی نقش دار.
• قاب سازی های بزرگ بر روی بدنه های وسیع به کمک آجرهای نقش دار که هریک، بخشی از طرح بزرگ را تکمیل می کنند.