کاشی کاری سنتی

با گسترش دین اسلام و نفوذ آن در سرزمین های شرقی شیوه معماری در این مناطق خصوصأ در بخش تزئیناتی تغییر نمود. دانشمندان و متفکران اسلامی اگر چه در رابطه با آثار هنری که حاوی نماد انسانی و حیوانی بوده و از آداب و رسوم اسلامی خارج بود به تخریب آنها پرداختند و چنین نظر داشتند که هنر باید در خدمت علم و دانش باشد نه به منظور پرستش.

در عهد اسلامی هنرهای تزئینی و صورت گری فقط از جهت صحنه های یادگاری و حماسی باقی مانده که شکل انحرافی را قطعأ با خود نداشت چون نقاشی مشجر خطوط هندسی و نوشته های کوفی مزین و آمیخته با گل و برگ و غیره که به یقین می دانیم که این روش تزئین در بناها از قرن سوم هجری به بعد رواج یافت اکثر نمونه های آن را دربخش تزئینی ومهندسی در خشت های آرامگاه اسماعیل سامانی در بخارا در حدود سال های 300قمری 960 میلادی، مقبره پسر علمدار 418 قمری 1027 میلادی، نقاشی گل وبرگ لوحه سنگی مرمر سلطان محمود غزنوی حدود 400 قمری 1009 میلادی آثار نقاشی روی سنگ گچ دیوارهای ابنیه عصر سامانیان و اوائل دوره غزنویان است.

بعد از آن در آسیای میانه دوره پیشرفت نقاشی عصر سلجوقی که نمونه های زیبا ودلکش آن محراب مسجد جامع اولیأ در حدود 460 ق 1067 م و بناهای مسعود سوم و مناره های غزنه حدود 500 قمری 1106 م بقایای بناهای چشت شریف، مسجد جامع هرات (567 قمری 1200 میلادی نقاشی های بنای مرقد امام خورد (امام یحیی) در سرپل حدود 430 قمری 1135 میلادی و مدرسه چونه بادغیس 570 قمری 1175 میلادی می توانیم مشاهده کنید.

قابل ذکر است که شیوه تزئیناتی بناهای اسلامی در دوره تیموری ها در هرات نفوذ بیشتر کسب کرد و به اوج تکامل خود رسید که نمونه های بسیار جالب و زیبای تزئیناتی و ساختمانی اسلامی در افغانستان از عصر تیموری ها به جا مانده است روکش های تزئیناتی به وسیله کاشی در مسجد جامع هرات؛ مقبره8 گوهر شاد، کاشیهای مناره های مصلی، کاشی های منار تمیوری قلعه اختیارالدین، کاشی کاری مقبره شاه ولایت ماب که به عقیده بعضی از پژوهشگران هفتصد نوع کاشی را در آن می توانیم ملاحظه کنیم.

کاشی کاری مقبره پیر هرات خواجه عبدالله انصاری و یک تعداد آثار وآبدات تاریخی دیگر از قبیل، مناره های مساجد زیارتگاه ها و مقابر در نقاط مختلف دنیا چون بلخ، لشکر گاه، هرات، قندز، غور، غزنه وکابل و سایر گوشه وکنار افغانستان که تا اکنون موجودا ست هرکدام شاهد انواع شیوه های تزئینی رایج در کشور بوده چون موضوع بحث ما را نقش کاشی در هنر اسلامی تشکیل می دهد بنا براین می پردازیم به اصل مطلب. کاشی و کاربرد آن کاشی از لحاظ تاریخی پجمین شیوه اساسی و بنیادی در تزئینات ساختمان های آبده یی و ساختمان های عادی می باشد.

استفاده از این شیوه و مواد تزئینی در معماری اسلامی نیز به حد اعظمی رایج و طرح های جالب آن، جلو رشد وانکشاف تزئینات خشتی و گچی را گرفت و همه علاقمند تزئینات با کاشی شدند. نخستین نوع تزیینات کاشی به قسمیکه روی دیوار را بکلی بپوشاند در آبدات قرن 13 ه در قونیه بکار رفته است. کاشی کاری به صورت هنر تزئینی درکشورهای اسلامی به اوج شگوفایی خود رسید ویکی از ویژه گی های برجسته معماری اسلامی به شمار می رود کاشی هایی که برای تزئین عمارات به کار می رود عمومأ سه نوع بوده که ذیلا فهرست می گردد.

الف: کاشی معرق: باتلفیق تکه های کوچک گوناگون ساخته می شود که به اساس طرح اصل یکایک تراشیده می شود ودر جای معینه آن نصب می گردد.ب: کاشی بنایی: دارای طرح های هندسی است واز تلفیق اشکال هندسی ساخته می شود، که مساحت هریک از آنها بین 4تا 8 سانتی متر مربع می باشد. ج: کاشی خشتی: از تلفیق خشت های ظریف لعاب دار که هریک از آنها بخشی از طرح کلی را در بر دارد ساخته می شود و از قرن پنج قمری با گسترش و پیشرفت سایر شاخه های هنر اسلامی کاشی کاری نیز ترقی بیشتر کسب نمود. به منظور جلوگیری از اتلاف وقت با در نظرداشت اقتصاد ضعیف کشور اکثرأ در ترمیم آبدات تاریخی و ساختمان های جدید به عوض کاشی های معرق از کاشی های هفت رنگ استفاده می نمایند. ازین نوع کاشی مرکب از رنگ سبز کمی سفید می باشد.

کاشی معرق معرق کاری عبارت است از قطعه های بریده شده کاشی که نقوش مختلف را از رنگ های متفاوت تراشیده و در کنار یگدیگر قرارداده و به شکل قطعاتی بزرگ در آورده و روی دیوار نصب می شود تازینت بخش بنأ گردد. این نقوش گاهی از نقش های گره کشی و گاهی از نقشهای مختلف مانند گل و بوته یا اسلیمی ها که هرکدام جداگانه می توانند بنایی را زینت بخشد. ساختن یا نصب کاشی ها را به طریق فوق معرق می گویند. معرق کاری کاشی در دوره سلجوقیان یعنی در قرن 4 هجری به سمت کمال رفت و بسیار متداول گردید.

درقرن هشتم هجری هنرمندان معرق کار به مراتب از هنرمندان عهد سلجوقی جلو افتادند. دراین قرن موفق شدند اجزایی را که اشکال معرق از آنها تشکیل می یابد کوچک تر کنند و لطیف ترین و زیباترین اشکال را در مجموعه ای از رنگ های زیبا و براق که جز در هنر شرق خصوصأ ایرانی دیده نمی شود نمایش دهند. هنر معرق کاری در قرن های 9و 10 هجری به روش های شرقی خود رسید در این دوره مراکز مهم معرق سازی در شهرهای اصفهان یزد هرات و سمرقند ایجاد گردید. کاشی معرق این حسن را دارد که بر سطوح غیر مسطح همچون بدنه گنبدها و گلدسته های کوچک و حتی مقرنس های ظریف قرار می گیرد و چنانچه نیاز به مرمت پیدا کند کمتر دچار عدم هماهنگی با کاشی های سالم می شود.

کاشی هفت رنگ نوع کاشی است که اکثرأ در مساجد، عبادت گاه ها و مقبره ها همچنان منازل شخصی بکار می رود که از شهرت بسیار خوبی برخوردار است این نوع کاشی از کاشی های خشت یعنی چهار گوش نشأت کرده و معمولاً از قطعاتی به ابعاد 15×15 و20×20 و برای مناره و گنبد 15×7٫5 یا 20×10 سانتیمتر به رنگ سفید تهیه شده، در کنار هم چیده شده و باطرح یا خط تهیه شده روی کاغذ سمبه شده، با گرده ذغال برروی کاشی کپی می شود و به وسیله اکسید منگنز قلم گیری می شود و بعد با رنگ های مختلف امّا حرارت پایین تر از رنگ اول کاشی رنگ آمیزی می گردد و دوباره به کوره رفته وآماده نصب می شود.

هفت رنگ متداول و مروج عبارت از سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه یی، قرمز زرد و حنایی که در آبدات تاریخی و اماکن متبرکه از این نوع کاشیها زیاد استفاده شده است. خط بنایی خط بنایی که الهام گرفته از خط کوفی است درکاشیکاری و معماری اسلامی جایگاه ویژه دارد.این خط زینت بخش در کتبه های داخل محراب ها بالای منارها و پشت و پهلوی قوس ها بکار میرود. این نوع خط زیاد در کاشی ها و کاشی کاری استفاده می شود چون مانند سایر خط ها کنج و کنار و پیچ و تاب زیاد ندارد از همین سبب است که به این خط خط بنایی می گویند که اکثرأ در آبدات تاریخی از آن استفاده به عمل می آید.

در کاشی کاری شیوه های تزئینی دیگری هم وجوددارد مثل اسلیمی، گره کاری، مقرنس کاری، رسمی بندی، و غیره که هریک در جایش از ارزشمندی خاصی برخوردار است و همچنان کدام هنرویژه و خلاقیت و ابتکار لازم بکار رفته.دراین قسمت می خواهیم در رابطه با تهیه و ساخت یک قطعه کاشی چه بزرگ و یا کوچک دقیق شویم مراحل گوناگون و اهمیت قدرت خلاقه هنرمند را در آن مشاهده نماییم که در بحث های آینده مراحل مختلف تهیه کاشی بامواد که در تهیه آن لازم است توضیحات به عمل آوریم.

نتیجه گیری از ارزشمندی کاشی و نقش آن در معماری اسلامی صحبت به عمل آوردیم و دانستیم که درمیان انبوهی از مصالح معماری چون، گل، گچ، خشت، سنگ، چوب و غیره کاشی نقش عمده را ایفا می کند در حقیقت کاشی مکمل کاردر معماری است. و هنرمندان ما خوب درک نموده اند و تشخیص دادند که دریک کشور اسلامی و یادر مجموع جهان اسلام یگانه عنصری که می توانداهداف هنر اسلامی را بهتر تحقق دهد کاشی است که آثار گرانبهایی از این عنصر معماری وتزئیناتی را در اکثر، مراکز متبرکه کشورهای اسلامی مشاهده مینمایم که همه آنها حاصل دسترنج توانای هنرمندانی بوده که زندگی خود را وقف هنرکردند و رسالت خود را در قبال جامعه اسلامی و اهداف و مرام هنر اسلامی از طریق هنرکاشی کاری انجام دادند واعجاز آفریدند.