گروه خانواده بور یا عناصر گروه سوم اصلی (گروه 13) جدول تناوبی که شامل شبه فلز بور (B) و فلزات آلومینیم، گالیم، ایندیم و تالیم است به گروه خانواده بور نیز معروف است.
دربین عناصر گروه سوم اصلی ترکیبات بور و به خصوص آلومینیم از اهمیت ویژه ای برخورداراست. آلومینیم الکتروپوزیتیوترین عنصر این گروه است و واکنش پذیری ترکیبات آلی آلومینیم از ترکیبات آلی بور بیشتر است.
فهرست مطالب:
1- خصوصیات کلی عناصر گروه خانواده بور:
یکی از ویژگی های عناصر گروه سوم اصلی (گروه خانواده بور) جدول تناوبی تمایل زیادی است که به تشکیل کمپلکس چهاروجهی با یون های هالید دارند. از این ترکیبات می توان به BF4- وAlCl4- اشاره کرد.
هیدروکسید و اکسید بور خاصیت اسیدی دارد اما هیدروکسید و اکسید آلومینیم و گالیم خاصیت آمفوتری دارد و هیدروکسیدها و اکسیدهای ایندیم و تالیم خاصیت بازی از خود نشان می دهند. معادله واکنش هیدروکسید بور با سود:
B(OH)2 + NaOH → 2H2O + NaBO2
خواص فیزیکی عناصر گروه سوم (گروه 13) جدول تناوبی از روند منظمی طبعیت نمی کند. اما چگالی و شعاع اتمی با حرکت از بالا به پایین جدول افزایش می یابد.
دمای ذوب و جوش آلومینیم بیشترین است. در این گروه بور و آلومینیم عدد اکسایش 3+ را در ترکیب های شیمیایی دارند. عنصرهای دیگر این گروه عدد اکسایش 3+ و 1+ را دارند که در گالیم و ایندیم عدد اکسایش 3+ بیشتر وجود دارد و در تالیم به دلیل پیوند های کووالانسی ضعیف عدد اکسایش 1+ پایدارتر است.
در گروه 13 جدول تناوبی ترکیبات MX3 در واکنش های الکتروفیلی نقش کاتالیزور را دارند. چون از قانون اکتت پیروی نمی کنند و دراین واکنش ها نقش اسید لویئس را بازی کرده و با جذب آنیون به کمپلکس -[MX4 ] تبدیل می شوند. نقش کاتالیزوری BF3 و AlCl3 در واکنش فریدل- کرافتس نمونه همین موضوع است.
2- خواص و ترکیبات بور از گروه سوم اصلی:
اولین عنصر در بین عناصر گروه سوم اصلی (گروه 13) جدول تناوبی بور است. بور در طبیعت بیشتر به صورت ترکیب بوراکس (Na2B2O7.10H2O) و کرنیت (Na2B2O7.4H2O) یافت می شود. بور نقطه ذوب بسیار بالایی دارد به همین دلیل تهیه آن کار بسیار سختی است.
بور به دلیل اندازه بسیار کوچک و پتانسیل یونی زیاد ( آنچه که در مورد بریلیم نیز صدق می کند) و قدرت قطبی کنندگی زیاد بیشتر ترکیبات کووالانسی می دهد. و بور را به شکل یونی B3+ نداریم. بور در تشکیل ترکیب های قفسی (B12) شرکت می کند.
خواص و ترکیبات بور از گروه سوم اصلی:
2-1- تهیه بور:
یکی از واکنش های تهیه بور واکنش اکسید بور با منیزیم است که این واکنش اکسایشی- کاهشی بوده و منیزیم نقش کاهنده را دارد.
B2O3 + 3Mg → 3MgO + 2B
این واکنش در مقابل گرما و با تولید بور کمی ناخالص انجام می شود. یکی دیگر از راه های تولید بور کاهش برمید بور با هیدروژن است.
2-2- ترکیبات بور:
بوران ها:
یکی از مهم ترین ترکیبات بور، بوران ها با فرمول کلی BnH(n+4) است. دی بوران و تترابوران از نمونه های این ترکیبات است. دی بوران به حالت گازی بی رنگ، آتش زا و دارای بوی شیرین می باشد. از دی بوران به عنوان کاتالیزور در پلیمریزاسیون هیدروژن استفاده می شود. دی بوران دارای ساختار ساده ای با پیوند سه مرکزی دو الکترونی است.
ساختار دی بوران:
تهیه:
در روش صنعتی دی بوران را می توان از کاهش تری فلوئوریدبور با هیدرید لیتیم، سدیم هیدرید یا لیتیم آلومینیم هیدرید به دست آورد. واکنش زیر یکی از این روش هاست.
8BF3 + 6LiH → 6Li [BF4] + B2H6
دی بوران را همچنین می توان از واکنش تری کلرید بور با لیتیم آلومینیم هیدرید در آزمایشگاه ساخت.
بورازون:
ترکیب سفیدرنگ و گرد مانند است که به آن نیترید بور گویند و ساختار مکعبی هگزاگونالی دارد. الماس در دمای 900 درجه سانتیگراد می سوزد ولی بورازون در این دما مقاومت نشان می دهد. این ماده به سختی الماس است و در گرما ساختاری مکعبی پیدا کرده سخت می شود و می توان از آن به عنوان ساینده استفاده کرد. نیترید بور از واکنش اکسید بور با کلرید آمونیم در برابر گرما تشکیل می شود.
B2O3 + 2NH4Cl → 2H2O + 2HCl + 2BN
بورازین:
مایعی بی رنگ و آروماتیک است. این ترکیب با فرمول مولکولی B3H6N3 ساختاری شبیه بنزن دارد واز سه واحد BH و سه واحد BN تشکیل شده و به آن بنزن معمولی نیز می گویند. درواکنش با ترکیبات دیگر به خاطر قطبی بودن پیوند B-N گروه های نوکلئوفیل به قسمت B و گروه های الکتروفیل به سمت N (باز لوئیس) حمله می کند.
بورازین بیشتر در واکنش های افزایشی با مولکول های قطبی شرکت می کند. از بورازین در ساخت بور نیترید استفاده می شود که برای پوشش نانو بر روی رودیم کاربرد دارد. همچنین از بورازین در تهیه سرامیک استفاده می شود.
برای اولین بار بورازین از واکنش دی بوران با آمونیا ک به دست آمد.3B2H6 + 6NH3 → 2B3H6N3 + 12H2
اسید بوریک:
اسید بوریک اسیدی ملایم وبه شکل جامدی بی رنگ و قابل حل در آب می باشد. این ترکیب با فرمول H3BO3 ساختار مثلثی مسطح دارد. محلول آن خاصیت ضدعفونی کننده دارد و در محلول های ضدعفونی کننده چشم و گوش استفاده می شود. از آن به عنوان حشره کش و همچنین درمان عفونت های قارچی استفاده می شود.
اسید بوریک را می توان از هیدرولیز بورتیرهالیدها (BX3) و هیدرولیز دی بوران ها به دست آورد:
اسید تترابوریک:
بوراکس نمک سدیم این اسید است که نمکی قلیایی، سفید و بلوری است. فرمول این نمک Na2B4O7 می باشد که به دوشکل خشک یا آب پوشیده موجود است.
سدیم تترا هیدروبورات:
این ترکیب جامدی سفیدرنگ با فرمول NaBH4 است. از این ترکیب در شیمی به عنوان کاهنده، بسیار استفاده می شود. درتبدیل کتون ها و آلدهیدها به الکل عامل کاهنده سدیم تتراهیدروبورات است. در ساخت خمیر چوب کاربرد دارد. این ترکیب را می توان ازواکنش بین سدیم هیدرید با تری متیل بورات در دمای بین 250 تا 270 درجه سانتیگراد به دست آورد.B(OCH3)3 + 4NaH → NaBH4 +3NaOCH3
3- خواص آلومینیوم از گروه سوم اصلی:
آلومینیوم مهم ترین عنصر در بین عناصر گروه سوم اصلی (گروه 13) جدول تناوبی است. آلومینیم فلزی نرم وسبک که بعداز اکسیژن و سیلیسیم فراوانترین عنصر روی پوسته کره زمین است. آلومینیم وقتی در معرض هوا قرار می گیرد اکسید شده و یک لایه نازکی از اکسید آلومینیم سطح آن را می پوشاند به همین دلیل به رنگ نقره ای مات است. این فلز سومین عنصر گروه سوم است و عدد اتمی 13 دارد. آلومینیم را بیشتر از کانی بوکسیت که همان اکسید آلومینیم آب پوشیده است به دست می آورند.
خواص آلومینیم:
توجه:
الکترون های در حال حرکت اطراف هر اتم یا یون وقتی در یک میدان الکتریکی قرارمی گیرد می تواند تحت تأثیر بار مثبت یا منفی مجاور خود قرار گیرد و بسمت بار مثبت کشیده شود یا از طرف بار منفی رانده شود. میزان این تمایل را قطبش پذیری گویند.
هرچه ذرات کوچک باشند قطبش پذیری کمتر است. در کاتیون ها هرچه ذره کوچک تر و بار مثبت آن بزرگ تر باشد قطبش پذیری بیشتر است. در کاتیون آلومینیم چون چگالی بار زیاد است یعنی نسبت بار به اندازه ذره زیاد است قطبش پذیری زیادی داشته و به راحتی می تواند هر آنیونی را به سمت خود بکشد. وقتی قطبش پذیری آنیون هم زیاد باشد ابر الکترونی زیادی بین Al+3 و آنیون ایجاد می شود و پیوند بین آن ها خصلت کووالانسی خواهد داشت. ترکیبی مثل AlBr3 نمونه ای بارز است.
4- ترکیبات آلومینیم:
4-1- هالیدهای آلومینیوم:
آلومینیم فلوئورید با فرمول BF3 یک ترکیب یونی به رنگ سفید است. همان طور که در بالا گفته شد چون اندازه آنیون F- کوچک است قطبش پذیری کمی دارد پس در ترکیب با کاتیون آلومینیم ترکیب یونی می دهد. ساختار این ترکیب به صورت هشت وجهی می باشد.
این ترکیب به مقدار جزئی در آب حل می شود و در حلال های استون و الکل اصلا حل نمی شود. این ترکیب سمی بوده ودر صنعت داروسازی، در کارخانه های تولید فلزات و در دندانپزشکی و عکاسی کاربرد دارد.
آلومینیوم کلرید:
آلومینیوم کلرید یکی دیگر از این هالیدهاست که اگر خالص باشد به رنگ سفید است. این نمک اولین بار در سال 1825 توسط ارستد از عبور دادن گاز کلر از روی مخلوطی از آلومین و کربن تهیه شد. از کلرید آلومینیم به عنوان یک کاتالیزور اسید لوئیس در واکنش های فریدل- کرافتس استفاده می شود.
همچنین از آن برای متصل کردن گروه آلدهیدی به ترکیبات حلقوی و سنتز کمپلکس های فلزی آرن استفاده می شود. این ترکیب با توجه به دما و حالتی که دارد ساختارهای متفاوتی را اتخاذ می کند. به شدت با بازها واکنش می دهد و درصورت استنشاق یا تماس باعث تحریک سیستم تنفسی و تحریک پوست می شود.
آلومینیم کلرید را می توان از واکنش آلومینیم با گاز کلر به دست آورد. گرمای تولید شده در این واکنش به حدی است که در حین واکنش آلومینیم به شکل مذاب در می آید.2Al(s) + 3Cl2(g) → 2AlCl3(s) + 1408kj
آلومینیم یدید:
آلومینیم یدید را می توان از ترکیب مقدارهای مساوی از آلومینیم و ید در حالت جامد در یک ظرف واکنش و ریختن یک قطره آب درون این مخلوط به عنوان کاتالیزگر به دست آورد. به محض ریختن آب مخلوط سریع آتش می گیرد و Al2I6 به دست می آید.
4-2- آلومینیم اکسید:
آلومینیم اکسید یک ترکیب شیمیایی با فرمول Al2O3 که به طور معمول به آن آلومینا گفته می شود. این ترکیب یک عایق الکتریکی است و به دلیل نقطه ذوب بالایی که دارد در مقابل گرما بسیار مقاوم است. به دلیل سختی بالایی که دارد بعد از الماس از آن به عنوان ابزار برش استفاده می شود. یاقوت شکل بلوری این ترکیب است و به دلیل داشتن ناخالصی کروم به رنگ قرمز و داشتن ناخالصی های دیگری مثل آهن و تیتانیوم به شکل یاقوت کبود وجود دارد.
آلومینیم اکسید یک ترکیب یونی است اما بین یون های Al+3 و O-2 وجود قطبش پذیری، به پیوند آن ها خاصیت کووالانسی می دهد که باعث قوی شدن این پیوند می شود. پس چون پیوند آلومینیم-اکسیژن هم خصلت یونی دارد و هم خصلت کووالانسی، این ترکیب یک آمفوتر است. یعنی درمقابل اسیدها به عنوان یک باز و درمقابل بازها به عنوان یک اسید عمل می کند.
5- موارد استفاده آلومینیم:
تشکیل لایه اکسید آلومینیم روی سطح آن یک لایه محافظتی ایجاد می کند که هم مانع اکسید شدن بیشتر این فلز می شود و هم مانع زنگ زدگی و نفوذ آب به آن می شود. همین خصوصیت آلومینیم را مناسب می کند که از آن در موتور اتومبیل، صنعت هواپیماسازی و ساخت در و پنجره استفاده شود.
همچنین این خاصه آلومینیم این فلز را در مقابل اسید سولفوریک غلیظ و اسید نیتریک غلیظ و رقیق بی اثر می کند. این فلز در ساخت ظروف آشپزخانه و درب قوطی های نوشابه کاربرد دارد.
6- خواص گالیم از گروه سوم اصلی:
یکی دیگر از عناصر گروه سوم اصلی جدول تناوبی گالیم است. نوع خالص گالیم دردمای اتاق و در شرایط استاندارد دما و فشار جامد است. اما چون نقطه ذوب آن 7̸ 29 درجه سانتیگراد و از دمای دست که 40 درجه است کمتر است پس وقتی گالیم را دردست فشار دهیم به شکل مایع خواهد بود.
گالیم روندهای تناوبی جدول مندلیف را رعایت نمی کند. اگر گالیم با آلومینیم تماس یابد به ساختار آن نفوذ یافته و استحکام آن را به یک ورقه نازک فلزی شبیه می کند. از گالیم بیشتر در نیمه رساناها استفاده می شود. همچنین در ساخت دماسنج هایی با اختلاف دمای زیاد کاربرد دارد.
7- خواص ایندیم از گروه سوم اصلی:
عنصر بعدی گروه 13 جدول تناوبی ایندیم است که جامدی نرم به رنگ سفید نقره ای وشبیه قلع است که با چاقو بریده می شود. از نظر شیمیایی به آلومینیم و گالیم شباهت دارد. نقطه ذوب بیشتری از گالیم و سدیم دارد.
ایندیم توسط اکسنده های قوی چون هالوژن ها اکسید می شود و به ترکیبات ایندیم (III) تبدیل می شود. از ایندیم در آلیاژهایی با نقطه ذوب پایین، لحیم ها، دمایاب ها، ترانزیستور و ساخت آینه هایی با همان کیفیت آینه های ساخته شده با نقره استفاده می شود.
8- خواص تالیم از گروه سوم اصلی:
تالیم فلزی نرم و درخشان با خاصیت چکش خواری است که به محض قرار گرفتن در معرض هوا به رنگ خاکستری شبیه سرب در می آید. اگر این فلز را در روغن قرار دهیم مانع کدر شدن آن می شویم. تالیم به شدت سمی بوده و از طریق پوست جذب بدن می شود.
از تالیم در ساخت مرگ موش، در نیمه هادی ها، درمان قارچ های پوستی، ساخت دماسنج های مخصوص دمای پایین و ساخت شیشه ها استفاده می شود.
|
|
|
|
| نماد اعتماد الکترونیک | نشان ملی ثبت | گواهی شامد ارشاد |
© کلیه حقوق مادی و معنوی این وب سایت متعلق به داده پردازان هومان پویان می باشد.
