درخت مورینگا یا گز روغن

خصوصیات درخت مورینگا

درخت مورینگا (Moringa) یا گز رخ نام گونه ای گیاه است از تیره گز روغنیان، گزروغنیان (Moringaceae) تیره ای از کلم سانان غالبا درختی شامل حدود 13 گونه با برگ های مرکب و میو پوشینه نیام مانند هستند.
خانواده گز روغنیان تیره کوچکی از گیاهان گلدار جداگلبرگ و فقط شامل یک جنس بنام گز روغن مرکب از معدودی انواع درختی است غالب آنها در نواحی گرم و مرطوب مانند عربستان، هند، هیمالیا، برمه و استان های جنوبی ایران (سیستان و بلوچستان و هرمزگان) مشاهده شده است.
از مشخصات مورینگا این است که برگهایی شانه ایی مضاعف با تقسیمات بیشتر که مرکب از برگچه های کوچک و متقابل و گل هایی با اجزای 5 قسمتی دارند میوه آنها به صورت کپسول دراز و نیام مانند محتوی دانه هایی به اندازه مغز پسته تا 15 و گاهی بیشتر و با جنین راست و مجاوری ترشحی برخی از گونه های این خانواده از انواع دارویی و صمغ تولید می نمایند.
از دانه های برخی از این گونه ها روغن استخراج می شود. درخت گز روغن در شرایط بسیار سخت مستقر می‏ شود. انتشار این گونه روی مناطق سنگلاخی و جایی که کوچک ترین اثری از خاک وجود ندارد اعجاب انگیز است.

مورینگا با ارزش تولید «طلای چرب» در ایران
درخت مورینگا یا گز رخ یا درخت گز روغن جزو آن دسته گونه ­هایی است که دارای ارزشهای ویژه از نظر اقتصادی و محیط زیستی است و به دلیل وجود یک نوع روغن ارزشمند در بافت آلبومین لپه های بذری آن حائز اهمیت است. این روغن به دلیل پایداری طولانی در مقابل فشار، مصارف زیادی در صنایع به خصوص صنایع ساعت سازی، آرایشی و بهداشتی و فضایی دارد.

همچنین بذر آن به صورت آجیل مصرف دارد. از برگ این گونه برای ماهیگیری استفاده می­ شود. چوب آن به دلیل بالا بودن صمغ و روغن دارای خاصیت ضد موریانه است. این گیاه برای اولین بار توسط مرحوم دکتر جوانشیر در سال 1372 وارد فلور گیاهی ایران شد.برداشت کامل بذر از این گیاه به منظور مصارف آجیلی باعث شده که زادآوری آن از طریق بذر آسیب جدی بخورد.

گرچه این گیاه قادر است در شرایط سخت اکولوژیکی زندگی کند ولی وابستگی بسیار شدیدی به سازند زمین شناسی دارد. سازند موجود در کوه های مکران و بشاگرد از دو لایه ماسه سنگ و شیل به صورت متناوب تشکیل شده است. ضخامت ماسه سنگ حدود 10 تا 30 سانتیمتر است و مورینگا ریشه خود را از درز و شکافهای آن به درون شیل می فرستد.

شیل از جنس رس و آهک و ذخیرگاه خوبی برای رطوبت است. بارش های زمستانی و گاهی موسمی در اواخر مرداد ماه از درز و شکاف ماسه سنگ عبور کرده و وارد شیل شده و برای استفاده درخت ذخیره می شود. لایه ماسه سنگ به عنوان یک لایه پوششی از تبخیر آن در مقابل نور خورشید در فصول گرم سال جلوگیری می کند.
با توجه به میانگین بارندگی سالانه حدود 100 میلی متر باران در سیستان و بلوچستان و بشاگرد گونه مقاوم این نوع آب و هوا می باشد و حتی با 30 میلیمتر بارندگی سالانه به زندگی ادامه می دهد، بدون این که به آب اضافی نیاز داشته باشد. عمده مناطق انتشار درخت گز روغن به صورت طبیعی کوه های بشاگرد، نیکشهر تا جنوب جازموریان است.

گلدهی گیاه گز روغنی هر ساله از نیمه دوم بهمن تا اواسط اردیبهشت ماه صورت می گیرد. زمان بذر دهی در بلوچستان اواخر تابستان ذکر می شود که بایستی با حضور بموقع و قبل از باز شدن میوه اقدام به جمع آوری بذور شود. بذور جمع آوری شده پس از ضدعفونی شدن در محلی سرد و خشک نگهداری می شوند تا در مرحله بعدی در عرصه یا خزانه کشت گردند.

از آنجا که بذر گیاه حاوی روغن است، طول عمر بذر به مانند اکثر دانه های روغنی کم می باشد. بهمین دلیل بهترین بذور جهت تولید نهال، بذور جمع آوری شده مربوط به همان سال است. اگرچه تکثیر گیاه از طریق قلمه زنی ممکن است، اما به منظور پیشگیری از آسیب رسانی به نهال، تکثیر از طریق بذر توصیه می شود.

رویشگاه های درخت مورینگا با ارزش مالزی، شاخ آفریقا، هند، عربستان، حاشیه شبه جزیره حجاز، ایران و پاکستان می باشد. در فنوج و نیکشهر سیستان و بلوچستان، چابهار، کهنوج، بشاگرد و جنوب استان فارس و هرمزگان در سطح 1میلیون هکتار (11 اصله در هکتار) به طور طبیعی یافت می شود و می توان با برنامه ریزی سالی یک میلیون هکتار از زمین های درجه 3 را به کشت این درختچه با ارزش اختصاص داد.

درخت گز روغن تا ارتفاع 8 تا 12 متر هم قد می کشد و از قسمت های مختلف آن استفاده می شود. برگ آن برای خوراک انسان و دام، چوب آن برای سوخت و بذر آن برای روغن کشی استفاده می گردد. اسید اولئیک 71 درصد روغن مورینگا (گز روغنی) را تشکیل می دهد و بهترین روغن دنیا به شمار می رود.

مورینگا سالی 2 بار بذر می دهد و روغنی که از آن گرفته می شود یکی از گران ترین روغن های دنیا به شمار می رود. از هر کیلو بذر آن 212 گرم روغن قابل استحصال می باشد. وزن هر دانه حدود نیم گرم و هر درخت که حدود 6 تا 7 متر رشد می کند قادر به تولید 60 گرم روغن است.

اگر بتوانیم 200 درختچه در هر هکتار کاشت کنیم، می توانیم حدود 12 کیلوگرم روغن از محصول در هر هکتار استحصال کنیم. کاشت این درخت در هندوستان برای اشتغال مناطق محروم و فقیر روستایی ترویج می شود.