نواحی گسترش انواع گونه های گلابی در ایران و مشخصات گیاه شناختی آنها

مناطق گسترش و خصوصیات گیاه شناسی جنس Pyrus در ایران
بر اساس تقسیم بندی های اخیر، گونه های مستقل این جنس درخت گلابی قابل قبول نبوده و تنها گونه های: P. communis، P. amygdaliformis، P. elaeagrifolia، P. syriaca، P. glabra، P. salicifolia ذکر شده در این تقسیم بندی در سایر مراجع گیاه شناسی مربوط به این گونه مورد اتفاق نظر است.

نواحی گسترش گونه P. amygdaliformis در ایران و مشخصات گیاه شناختی
این گونه در شمال غرب کشور در استان آذربایجان غربی و در اطراف ارومیه وجود دارد. ناحیه گسترش این گونه در ایران تنها در غرب دریاچه ارومیه تا مرزهای ترکیه ادامه یافته است و پس از آن در ترکیه و اروپا نیز وجود دارد. این گونه دارای درختان یا درختچه های کوتاه به ارتفاع حداکثر 6 متر است. شاخه ها خاردار و شاخه های جوان آن کرکدار و سفید مخملی است که بعداٌ صاف خواهند شد. برگهای این نوع درخت گلابی بیضوی یا واژ تخم مرغی است. حاشیه برگ صاف و یا با دندانه های کمانی نامحسوس و قاعده برگ ها گرد و یا گوه ای است و تا دمبرگ امتداد یافته است و با کرک های بلند ابریشمی پوشیده شده است که به تدریج صاف و کبود رنگ خواهند شد. دمبرگ برگ های این گونه بسیار کوتاه و از 2 سانتی متر تجاوز نمی کند و گاهی نیز بدون دمبرگ می باشد. گل آذین دارای چند گل نمدی با کاسه گل نقره فام کرکی و قطر گل آذین 2 تا 2/5 سانتی متر است. میوه این گونه تقریباً گرد و زرد قهوه ای است و دارای کاسبرگ پایا است. قطر میوه 2 الی 3 سانتیمتر و دارای دمگلی به طول 2 الی 3 سانتیمتر است.

نواحی گسترش گونه P. elaeagrifolia در ایران و مشخصات گیاه شناختی
این گونه در جنوب شرقی اروپا، روسیه و ترکیه گسترش دارد. در ایران این گونه در دره پسان ارومیه در ارتفاع 1800 متر دیده می شود و ارتفاع درخت آن به 10 متر یا بیشتر بالغ می شود. شاخه های آن خاردار و شاخه های جوان آن نمدی خاکستری است. برگ ها باریک و بیضی شکل با قاعده گوه ای و تا روی دمبرگ امتداد یافته است. طول دمبرگ 4 سانتی متر و ابعاد پهنک 3 - 2 در 7 - 3 سانتی متر و یا کمی بزرگ تر است. گلها سفید و طول دمگل حدوداً 2 سانتی متر است. میوه های این گونه منفرد یا زوج است، کاسبرگ ها گلابی شکل یا گرد و به قطر 3 سانتیمتر می باشند. کاسبرگها ابتدا نمدی و سپس صاف خواهند شد.

نواحی گسترش گونه P. glabra در ایران و مشخصات گیاه شناختی
این گونه درخت گلابی فقط در ایران گسترش دارد. نام متداول آن در ایران انچوچک است و در ارتفاعات آذربایجان غربی تا سردشت و کردستان، لرستان و بختیاری تا کوه دنا و دشت ارژن در فارس پراکنش دارد. همچنین در ناحیه ای از ارسباران در استان اردبیل این گونه دیده می شود، لیکن به طور عمده گسترش این گونه روی رشته کوههای زاگرس است. ارتفاع این درخت به 6 متر رسیده و انشعابات آن خاردار است. شاخه های آن صاف و خاکستری و جوانه های آن نیز صاف با حاشیه ای مژه دار است. برگها باریک و نیزه ای شکل بوده و قاعده آن گرد یا گوه ای و سطح آن صاف و رنگ آن سبز زیتونی مات است. ابعاد برگ حدوداٌ 11 - 4 در 2/3 - 7 سانتیمتر بوده و طول دمبرگ آن 1 تا 4 سانتیمتر است. دانه های این گونه بسیار درشت و به صورت تنقلات مصرف می شود. گل های گونه سفید و کوچک و میوه های آن زرد تا قهوه ای روشن و کروی شکل به قطر 1/5 تا 2/5 سانتیمتر است. این گونه در فارس و بختیاری انچوچک و در ارسباران قوش آرمید و یا قوش آرموت (گلابی گنجشک) نامیده می شود.

نواحی گسترش گونه P. syriaca در ایران و مشخصات گیاه شناختی
این گونه نیز از آذربایجان غربی تا فارس روی رشته کوه های زاگرس و در شمال غرب کشور پراکنش دارد. دارای درختانی با ارتفاع 10 متر و انشعابات خاردار است. شاخه های آن ابتدا ابریشمی و پوشیده از کرک و پس از مدتی صاف و قرمز رنگ و سپس خاکستری و کبود خواهند شد. برگهای گونه کشیده و تخم مرغی با قاعده گرد یا گوه ای و نوکی کند یا کشیده است. حاشیه برگ اره ای یا کمانی و روی برگ صاف و براق بوده و پشت آن خزی است که به تدریج کرک های خود را از دست می دهد. طول دمبرگ بین 1 تا 5 سانتیمتر بوده و گاهی بیش از آن هم خواهد شد. گلها پایک دار و طول دمگل 2 تا 5 سانتیمتر است. گلها کوچک و میوه آن گلابی شکل و یا تقریباً گرد و قهوه ای رنگ است. این گونه درخت گلابی دارای دو واریته برگ کوچک و برگ بزرگ است که در واریته برگ بزرگ آن طول دمبرگ از 5 سانتیمتر متجاوز است.

نواحی گسترش گونه P. salicifolia در ایران و مشخصات گیاه شناختی
این گونه خاردار است و ارتفاع آن به 10 متر می رسد. شاخه ها ابتدا کرکدار و نمدی پرپشت به رنگ خاکستری مایل به سفید است و سپس صاف و خاکستری رنگ خواهند شد. برگهای آن نیزه ای باریک یا پهن با نوک تیز و قاعده ای باریک است که به دمبرگ منتهی می گردد. ابعاد برگ 10 - 3 در 2 - 0/7 سانتیمتر بوده و حداکثر آن در نیمه انتهایی پهنک مشاهده می شود. حاشیه برگ صاف و در انشعابات غیر بارده گاهی دندانه های درشتی به وجود می آید. پشت و روی برگ را کرک های ابریشمی نقره ای رنگی پوشانیده که پس از مدتی زایل خواهند شد. گل آذین آن دیهیم و کاسه گل با کرک های نمدی نقره ای سفید، زرد و یا خاکستری پوشیده شده است. میوه آن گلابی شکل و یا گرد و با دم قطور و کوتاهی به شاخه بارده متصل می شود. رنگ میوه رسیده زرد طلایی و یا طلایی مایل به سبز خالدار و خزی است. این گونه درخت گلابی فقط در نواحی شمال غرب کشور بیشتر در استانهای آذربایجان غربی و شرقی گسترش دارد.

نواحی گسترش گونه P. communis در ایران و مشخصات گیاه شناختی
این گونه که بیشتر با نام عمومی خوج یا خج نامیده می شود در جنگل های شمال، آذربایجان غربی، سردشت و بانه پراکنده شده است. درختان آن بزرگ و به 20 متر بالغ شده و گاهی دارای تنه های بسیار مسن بوده که حکایت از قدمت آن است. انشعابات درخت خاردار بوده و جوانه ها و شاخه های تازه اغلب صاف و ندرتاً کرک دارند. برگها تخم مرغی یا گرد با قاعده کمی گوه ای و گرد است و انتهای برگ کشیدگی کوتاهی دارد. روی برگ عمدتاً به رنگ سبز براق و پشت برگ روشن تر است. پهنک برگ پس از خشک شدن کاملا سیاه می شود که از خصوصیات مشخصه آن بوده و عکس العمل گیاه به بسیاری از تنش های محیطی نظیر گرما، خشکی و بیماری آتشک است.

در ازای برگ در این گونه اغلب برابر با طول دمبرگ است. گل ها در این گونه سفید و کاسبرگ ها مثلثی نیزه ای و خزی انبوه و گلبرگ های آن دارای 1/5 سانتیمتر طول است. میوه در این گونه درخت دارای تنوع بسیار زیادی است. میوه در انواع کاملاً گرد با اندازه های بسیار کوچک (به اندازه میوه فندق در مناطق جنگلی استان گیلان) تا گرد بزرگ و گلابی شکل فشرده تا گلابی شکل دراز و زنگوله ای مشاهده می شود. همچنین سطح میوه در انواع کاملا زنگاری تا کاملا بدون زنگار و یا نیمه زنگاری با رنگ های مختلف با لپ گلی، کاملا زرد و یا زرد کمرنگ دیده می شود.