کمبود آهن در خیار گلخانه ای

آهن (Iron)
مقدار بسیار کمی از آهن، برای ساخته شدن کلروفیل اساسی ترین ماده برای انجام عمل فتوسنتز در گیاه کافی است. آهن مثل برخی عناصر دیگر تحرک بسیار کمی دارد.

علائم کمبود آهن شبیه علائم کمبود منیزیم است اما معمولاً بر روی برگهای بسیار جوان انتهایی بوته ظاهر می شود به خصوص برگهایی که به سرعت باز شده و شکل می گیرند. بنابراین ابتدا جوانترین برگهای باز شده به رنگ زرد -سبز و یا زرد در آمده اما رگبرگ ها سبز باقی می ماند.

سپس زردبرگی حتی قسمتهای رگبرگ را نیز در بر می گیرد. این کمبود در حالت پیشرفته برگها را به رنگ زرد لیموئی و حتی سفید در می آورد (معمولاً حالت زرد لیموئی و رنگ سفید در کشت های هیدروپونیک که پ هاش محلول غذایی شدیداً به بیش از 8 افزایش می یابد اتفاق می افتد.) در این وضعیت رشد شاخسارها متوقف شده و جوانه انتهایی بوته خیار از بین می رود و حالت نکروزه و پوسیدگی بر روی برگها ظاهر می شود به طوریکه می توان گفت کلروفیل یا سبزینه گیاه کاملاً تخریب شده است. این در حالی است که شاخه های فرعی و میوه های خیار نیز علایم کمبود را نیز نشان می دهند.

کمبود آهن در خیار گلخانه ای
در بیشتر مواقع با بروز کمبود کلسیم، کمبود آهن نیز مضاعف می شود. از علل بروز کمبود آهن تنها میزان کم این عنصر در خاک نمی باشد بلکه بالا بودن پ هاش (PH) در محیط ریشه، یا بالا بودن غلظت منگنز، شرایط تهویه نامناسب (غرقاب شدن)، پایین بودن دمای بستر کشت، سنگینی بافت خاک و مرگ ریشه ها می تواند باعث ظهور علائم مشابه کمبود آهن شود.

در این مواقع معمولاً با افزایش اکسیژن محیط ریشه، بهبود وضعیت ساختمان و بافت خاک، مناسب کردن آبیاری و هوادهی در محلول غذایی یا محیط ریشه و از همه مهم تر بهبود وضعیت تعرق و تنفس گیاه باعث حل مشکل می گردند.

مسمومیت آهن
بالا بودن غلظت آهن در خاک خود را به شکل کمبود منگنز (شکل 13) آشکار می نماید که در حقیقت به واسطه اثرات رقابتی بین دو عنصر در محیط ریشه ظهور می یابد.

غلظت مطلوب آهن در گیاه حدود 100 تا 300 میلی گرم در کیلوگرم بر حسب وزن خشک است این نمونه گیری بایستی از برگ های کاملاً باز شده (پنجمین برگ از بالا) انجام گیرد. علایم کمبود آهن وقتی ظاهر می شود که غلظت آهن زیر 50 میلی گرم در کیلو گرم باشد اگر چه زرد برگی و کلروز آهن حتی وقتی غلظت آهن کل در گیاه بیشتر از 100 میلی گرم است هم اتفاق می افتد که علت آن غیر فعال بودن آهن به صورت فیزیولوژیکی است.

منگنز (Manganese)
منگنز بسیار کم مورد نیاز است. برای فعال کردن چندین آنزیم مختلف در گیاه، این آنزیم ها بیشتر افزایش دهنده فتوسنتز و هورمون اکسین هستند. بدون منگنز، پراکسید هیدروژن در سلول تجمع یافته و باعث آسیب آنها می شود. همانند آهن، منگنز نیز غیر متحرک در گیاه می باشد.

کمبود منگنز با کمبود آهن اشتباه می شود چون علائم بسیار مشابه است. بایستی گفت علایم کمبود منیزیم بیشتر در برگها شکل می گیرد. تشخیص ناهنجاریهای تغذیه ای هنوز ساده نیست. برای اینکه علائم کمبود آهن، کمبود منگنز و مسمومیت آهن مشابه است.

مشخص ترین علایم کمبود منگنز در مقایسه با کمبود آهن این است که گرچه در کمبود آهن حاشیه و رگبرگ های میانی در حالت پیشرفته به رنگ سبز کم رنگ یا سبز-زرد و یا زرد در می آید. در کمبود منگنز رگبرگ ها سبز باقی می ماند.

کمبود منگنز همچنین تولید نکروتیک روی برگ می نماید. در حالت خیلی پیشرفته کل برگ به جز رگبرگ های اصلی زرد می شوند که نقاط فرورفته سفیدرنگ بین رگبرگ ها توسعه می یابد.

کمبود منگنز در خاکهای آهکی مثل شرایط ایران بسیار شایع است. خصوصا در کشت های بدون خاک یا هیدروپونیک وقتی محصول غذایی فاقد منگنز باشد.

مسمومیت منگنز
مسمومیت منگنز شامل ایجاد لکه های زرد و سبز کم رنگ بین رگبرگ هاست که بر روی برگ های اولیه (پیرتر) ظاهر می شود. سپس رگبرگها به شکل قرمز-قهوه ای در می آید و تعدادی نقاط ارغوانی رنگ بر روی ساقه ها ظاهر می شود و رگبرگ ها زیر سطح برگها نیز چنین علائمی نشان خواهند داد. مسمومیت منگنز معمولاً به دنبال بخاردهی و ضدعفونی خاک به وجود می آید که بیشتر در خاکهای اسیدی و در مواقعی که حرارت دهی با دمای زیاد صورت می گیرد حاصل می شود.

غلظت مطلوب منگنز گیاه در برگ های جوان حدود 60-30 میلی گرم در کیلوگرم بر حسب وزن خشک است و برگ های پیر حدود 250-100 می باشد. وقتی که غلظت منگنز زیر 50 میلی گرم در کیلوگرم باشد علائم کمبود ظهور می کند و یا اثر خود را با کاهش عملکرد نشان می دهد. وقتی غلظت به زیر 12-15 میلی گرم در کیلو گرم می رسد علائم کمبود به طور کلی در بوته ها دیده می شود.

علایم مسمومیت وقتی که غلظت منگنز به حدود 500 تا 800 میلی گرم در کیلوگرم و بیشتر می رسد ظاهر می شود و اگر غلظت به حدود 5000 - 2000 میلی گرم برسد باعث کاهش عملکرد خواهد شد.

مس (Copper)
نقش مس کنترل و سنتز چند نوع آنزیم مختلف در گیاه است. به خصوص آنهایی که مکانیسم فتوسنتز و تنفس را به عهده دارند. گرچه مس پرتحرک در گیاه می باشد اما در عین حال می تواند شرایطی وجود داشته باشد که آن را در گیاه غیرمتحرک نماید.

بنابراین می توان گفت که غلظت مس در برگهای جوان توسعه یافته بسیار به وضعیت خود گیاه مربوط می شود. بنابراین تجزیه خاک بسیار راهنمای مناسبی برای کمبود مس می باشد تا تجزیه گیاه. چرا که برخی اوقات کمبودها بیشتر فیزیولوژیک است تا پائین بودن میزان عنصر در خاک یا بافت گیاه.

علائم کمبود مس مشابه توقف یا کاهش رشد می باشد که فاصله میانگره ها بسیار کاهش می یابد و برگ ها کوچک می مانند.

لکه های زرد رنگ بین رگبرگ ها بر روی برگ های کاملاً بالغ ظاهر می شوند اما علایم بعداً در برگهای بالاتری نیز ظاهر می گردد. برگها سبز بی رنگ یا کم رنگ و یا برنزی شکل می شوند. نوک شان به سمت پائین فرو می رود و گیاه کوتاه باقی می مانند و میزان گل میوه ها کاهش می یابد.

میوه هایی که می رسند معمولاً کوچک بوده و دیر می رسند. معمولاً کمبود مس بسیار نادر است چراکه سمپاشی های داخل گلخانه برای مبارزه با قارچهای پاتوژن به دلیل محتوی مس آنها کمبود مس را برطرف می کنند. اما در کشت های هیدروپونیک که پیت و یا موارد مشابه خنثی کشت می شوند یک مشکل جدی است.

بالا بودن پ هاش (PH) باعث کاهش فراهمی این عنصر می شود. اما این اثر معمولاً نسبت به منگنز بسیار جزئی تر می باشد.

مسمومیت مس
به علت سمپاشی های مداوم در گلخانه ها غلظت مس معمولا بالاست. در سیستم های هیدروپونیک استفاده از لوله های مسی در کف بستر باعث آلودگی مس می گردد. غلظت مطلوب برای مس در گیاه در برگهای کاملاً باز شده (برگ پنجم) حدود 20-8 میلی گرم در کیلوگرم بر حسب وزن خشک است.

وقتی که غلظت مس زیر 7 میلی گرم در کیلوگرم باشد علایم کمبود شروع به ظهور می کند و در غلظت حدود 8/0 تا 2 میلی گرم در کیلو گرم بسیار شدید است. کمبود مس می تواند به شدت باعث افت عملکرد از 20 تا 90 درصد شود.

اصلاح کمبود مس که بیشتر در بسترهای پیت اتفاق می افتد به راحتی با اضافه کردن 10 گرم در متر مربع سولفات مس انجام می شود. در کشتهای هیدروپونیک غلظت مس بایستی در حدود 30/0 میلی گرم در لیتر مس باشد. محلول پاشی سولفات مس با غلظت 1 در هزار (یک گرم در لیتر) بسیار مفید و موثر است.

بور (Boron)
نقش بیوشیمیائی بور در گیاه مشخص نمی باشد. اما به طورکلی اعتقاد بر این است که عنصر بور برای انجام تقسیم سلولی و تمایزیابی بسیار مهم است. بور در گیاه متحرک نیست. منابع کافی و مستمر برای تکثیر و فعالیت ریشه ها ضروری است. قابلیت دسترس بور در خاکهای شنی (پ هاش (PH) بالا) که اغلب به عنوان بستر کشت در گلخانه ها بکار می رود پائین است، کیفیت آب تعیین خواهد کرد که میزان بور در گیاه چقدر خواهد بود. چرا که منابع آب دارای مقادیر متفاوتی از بور در خود می باشند.

کمبود بور در اولین برداشت میوه مشاهده می شود وقتی که برگهای پائینی و وسطی بوته ها قدری زردبرگی نشان داده و شکننده می شوند. بیشترین مشخصه اثر کمبود بور در خیار مرگ قسمت جوانه انتهایی (apex) می باشد. اثرات دیگر شامل رشد جوانه های جانبی بیشتر و حالت بوته ای و چند شاخه شدن گیاه می باشد.

برگ های جوان بدشکل می شوند، رگبرگ ها برجسته و برگ های مسن تر فنجانی می شوند. برگ های شکننده فنجانی شکل کوچک شده و زردشدن برگ های پائینی که از حاشیه آنها شروع می شود به رنگ قهوه ای در می آید و به سمت بالا می پیچند.

میوه های کوتاه با شکاف های طولی روی پوست خیار مشخص ترین علامت کمبود بور است. سیاه شدن نوک ریشه ها با طویل شدن آنها در کمبود شدید بور رخ می دهد که باعث افت عملکرد به میزان 90 درصد می شود و کیفیت میوه نیز تا به حد زیادی از دست می رود.

مسمومیت بور
تشابه زیاد بین کمبود بور و مسمومیت آن کار را بسیار مشکل می کند. خیار به مقادیر زیاد بور حساس است. مسمومیت بور بیشتر تحت تأثیر مقادیر آن در آب آبیاری است تا میزان آن در خاک (حد مجاز بور آب آبیاری به میزان یک پی پی ام می باشد).

از آنجائیکه بور در گیاه غیرمتحرک است بنابراین ابتدا در برگهای پیر علائم مسمومیت ظاهر می شود. بی دقتی در مصرف بور در خاک نیز می تواند منجر به افزایش غلظت مس در بافت گیاه شود. زوایای برگ های پیر سبز -زرد شده و فنجانی شکل می شود به سمت پایین تغییر جهت می دهد.

علایم بعدی در اندامهای بالایی نیز مشاهده خواهد شد و نقاط نکروتیک بین رگبرگ ها مشهودتر می شوند و رشد متوقف می شود و برگهای بالایی کوچک باقی می مانند و گلهای ماده کمتری بر روی انتهایی شاخساره مشاهده می شود.

غلظت مطلوب بور در گیاه در وزن خشک برگها بسیار متفاوت است. از میزان 30 تا 120 میلی گرم در کیلوگرم، علایم کمبود وقتی ظاهر می شود که غلظت بور 6 یا 8 میلی گرم در کیلوگرم باشد (در برگهای بالایی) یا کمتر از 20 میلی گرم در کیلوگرم در برگهای پائینی.

علایم مسمومیت بور وقتی غلظت آن 250 تا 300 در برگهای بالایی میلی گرم در کیلوگرم و 500 تا 1000 در برگهای پائینی باشد ظاهر می شود. اصلاح کمبود بور بسیار راحت برطرف می شود. ازطریق اضافه کردن اسیدبوریک به محیط کشت (حدود 2 گرم در مترمربع) یا با محلول پاشی آن با غلظت 2-1 گرم در لیتر.

برطرف کردن مسمومیت بور بسیار مشکل تر از کمبود آن است. آبیاری سنگین و شستشوی با آب بدون بور تا حد امکان در صورتی که منشأ آلودگی خود آب آبیاری نباشد تنها راه است. البته تعویض بستر کشت نیز می تواند گزینه دیگر این مسئله باشد.