چاپ باتیک در ایران

گذری کوتاه به هنر چاپ در قبل و بعد از اسلام

طبق اسناد و مدارک موجود در حدود 2500 تا 1500 سال قبل از میلاد، ابریشم از چین به ایران راه یافته و از آنجا که جاده ابریشم، یعنی مهم ترین راه ارتباط بازرگان با بازار مصرف از ولایت توان هوانگ در چین و به ولایت  می آمد و از آنجا داخل ترکستان شرقی فعلی می شد و به سمرقند و بخارا می رسید و از آنجا به قزوین، زنجان و تبریز می رفت. ابریشم از مهم ترین کالاهایی بود که به صورت ترانزیت از ایران می گذشت و ایرانیان که از عمده ترین خریداران ابریشم خام و فروشنده آن با قیمت دلخواه به ممالک مغرب زمین بودند.

تاریخچه باتیک در ایران

باتیک در فرهنگ لغت، حصار و ضریح معنا شده و عوام آن را کلاغی، کلاقه ای یا کلاغه ای می خوانند و در پاره ای نقاط نیز که معادل آذری ابریشم است تلفظ می شود و وجه تسمیه این است که چون در گذشته های دور معمولا قسمت هایی از پارچه را که قرا بود رنگ آمیزی شود به اشکال خاصی گره زده یا می دوختند و سپس مبادرت به رنگرزی می کردند.

طبیعتا چون رنگ نمی توانست در قسمتهای گره خورده یا دوخته شده نفوذ کند، پس از پایان عملیات رنگرزی و باز شدن گره ها و نقاط دوخته شده قسمتهای گره خورده یا دوخته شده قسمتهایی که رنگ را جذب نکرده بود، حالتی نگاتیو به خود می گرفت و باز از آنجا که معمولا فقط از یک رنگ و بیشتر رنگ سیاه استفاده می شود این نقوش تصادفا حالت پر کلاغ را به ذهن تداعی می کرد.

و به همین جهت نیز برای متمایز و مشخص شدن از سایر منسوجات رنگرزی شده کلاغی خوانده می شد. همچنین در تعریف لغوی.که چارقدی ابریشمین است که زنان عشایر بر سر کردند. قسمتی از روسری و جز آن. دستمال بزرگ ابریشمین که مردان بر کلاه و زنان کرد به سر و روی خود می بندند.

با تیک که بیشتر به پارچه هایی با چاپ مقاوم در برابر نور، حرارت، رطوبت و سایر عوامل جوی اطلاق می شود، در حال حاضر علاوه بر ایران، به صورت هنری ملی در بخشی از کشورهای جنوب و شرق آسیا نیز رواج دارد. معمولا صنعت گران از ابزار و ادواتی بسیار ساده استفاده می کنند.

معروف است که این هنر بیشتر در منطقه ایی پرت و دور افتاده در جنوب تبریز، بر سر را راه تبریز مراغه و به فاصله هفت کیلومتری شرق خسروشاه که در گذشته دور او شکایا نامیده می شده قرار داشته است.همچنین در روستاهای اسکندان و دیزج نیر این هنر دیده شده است.

هنر باتیک در ایران از شهر تبریز و به دست استاد کلاقیچی گنجینه بوده است. در ابتدا این چاپ بر روی کرباس دست بافت محلی صورت می گرفت. در این شیوه ابتدا کرباس را خیس کرده و با چوبک شست و شو داده تا آهار کرباس از بین برود. بعد از خشک شدن، آن را روی میز پهن کرده و با قالب های کنده کاری چوبی قدیم سبک اصفهان دست به کار چاپ می شدند.

برای این کار مقداری سقز خام را در ظرفی می جوشانیدند تا از آن نوعی روغن به دست آید. روی سقز مایع آماده شده را با پارچه ماهوتی با نمد می پوشانیده و ظرف را در جوار حرارت نگه می داشتند تا مایع سقز گرم و داغ باقی بماند. سپس قالب مهر را به سقز گرم آغشته کرده و روی پارچه قرار میدادند و در پایان رنگرزی پارچه را شست و شو میدادند. بیشترین بازار فروش پارچه های باتیک یا کلاقه ای در ایران بین عشایر کردستان، لرستان، عشایر فارس و ترکمن صحرا می باشد.