تاریخچه چاپ باتیک در جهان

مروری بر تاریخچه چاپ باتیک در جهان

کلمه باتیک از کلمه Ambatik مشتق شده است. که معنی آن، یک پارچه با نقاط کوچک است. پسوند Tik به معنی نقاط یا قطرات یا لکه های کوچک یا به معنی نقطه گذاری کردن است. ممکن است باتیک اصلش از کلمه جاودای Tirtik باشد که به معنی فرآیند و را با صمغ یا موم می پوشانیدند، بعد با یک ابزار تراش جای نقشه مورد نظر را می تراشیدند.

در اثر تراش، صمغ یا موم از پارچه جدا می شد و چون اثری از موم یا صمغ بر زمینه پارچه باقی نمی ماند آن را رنگرزی می کردند. بعد از خشک کردن پارچه که جاهای تراشیده شده رنگ گرفته بود، دوباره جاهای رنگ شده لازم را با صمغ یا موم می گرفتند و باز جای دیگر را می تراشیدند و برای رنگ بعدی و همچنین برای چند رنگ کردن این کار را ادامه می دادند تا نقشه مورد علاقه به دست بیاید و سپس پارچه را برای آخرین مرحله می شستند. رنگ کردن با این روش یکی از قدیمی ترین تکنیک های باتیک است که تا امروز به کار برده شده و حدود 1000 سال در هند و ژاپن و چین و جاوه قدمت دارد.

پایدار کردن بخشی از پارچه در برابر نفوذ رنگ، یعنی محافظت از طرح های پارچه با گره زدن با دوختن قبل از رنگرزی است و از سوی دیگر در دست نوشته ای به زبان جاودای کهن و از دوران پیش از تاریخ به جای مانده، Batik به معنای نور در تاریکی آمده است که کنایه از نقاط روشن روی زمینه تیره پارچه است.

باتیک به معنای لغتی است به زبان اندونزیایی. این لغت به معنای خاص خود در جزایر جنوب شرقی آسیا و ژاپن هم رواج دارد. پارچه های ابتدایی که از غارها و قبور فراعنه پیدا شده است و همچنین رواج هنر چاپ باتیک در میان بومیان جاود و سوماترا، مؤید این ادعا است که هنر چاپ پارچه قبل از رنگرزی به وجود آمده است و انسان آن دوره می توانسته با وسایل ساده و با استفاده از رنگ های طبیعی، گل یا عصاره بعضی از درختان پارچه را با نقش و نگار دلخواد بیاراید.

پس از رنگ های طبیعی هنرمندان این دوره دریافته بودند که با گره زدن، دوختن، چین دادن و یا لایه و تاکردن نقاط معینی از پارچه می توانند از نفوذ رنگ به داخل آن نقاط مخصوص و مورد نظر جلوگیری نمایند و در نتیجه یک طرح بسیار ساده و ابتدایی روی پارچه ایجاد می گردد. اولین آثار با این شیوه رنگرزی در هند و چین به دست آمده است. در قرن ششم و هفتم میلادی بازرگانان، کاروان هایی که از جاده ابریشم را می پیمودند، از این متاع برای فروش یا سوغات به همراه خود می آوردند.

از جمله مهم ترین کشورها هند، چین، تایلند و اندونزی این تکنیک ها را رواج داده اند. قبایل مناطق جاوه کشف کرده اند که عصاره بعضی درختان می توانند از نفوذ رنگ به داخل پارچه جلوگیری کند، به این ترتیب ابتدا یک روش مقاوم ابتدایی به وجود آمد سپس تبدیل به روش نقاشی چاپ باتیک شد. این روش هنوز هم در جنوب شرقی آسیا رواج دارد. این طریقه چند سالی است که در بین الملل اروپایی و آمریکایی به روش تازه ای در نقاشی نوین تغییر یافته است.

تاریخچه باتیک در هند

تاکنون آثاری از باتیک قدیمی بر روی پنبه در هندوستان به دست نیامده است. اما نقاشی های دیواری موجود در غارهای آجونتا لباس هایی که در این تصاویر دیده می شود. به خوبی نمایانگر وجود باتیک در آن زمان بوده است. امروزه یکی از مراکز اصلی باتیک در قسمت جنوب شرقی Coromundcoast قرار دارد و در قرن 17 و 18 میلادی زمانی که محصولات دستی به بسیاری از کشورها مثل جاوه، ایران، اروپا صادر می شد، صنعت باتیک در اوج شکوفایی خود در منطقه جنوب شرقی Deccan بود.

قلمی که مورد استفاده قرار می گرفت kakam نامیده می شد و شامل چند قسمت بود: سوزن فلزی توخالی که در داخل یک دسته بامبو قرار داشت و با الیاف کش دار یا مو پیچیده می شد که طول آن حدود 6 سانتی متر بود. عملکرد آن بدین صورت بود که جریان موم از داخل مخزن از جنس بامبو بر روی پارچه هدایت می شد، موم گیری بیشتر توسط مردان انجام می گرفت. پس از اولین مرحله موم گیری، پارچه برای موم گیری مجدد آماده می شد. در هر مرحله رنگ با جوهر مازو و یا به وسیله رنگرزی توسط نیل انجام می گرفت. پارچه های پنبه ای و کتانی در ابتدا بیشتر مورد استفاده بود و ابریشم توسط تعداد اندکی از صنعتگران مصرف می شد.

رنگ های مورد استفاده برای این پارچه بیشتر رنگ های شفاف مثل قرمز، مشکی، نیلی، سفید و صورتی بود. رنگ کردن ثابت پارچه هابه شیه های سنتی هنوز هم در مناطق روستایی مانند کانیاوار، راجپورتانا و باگاسارا یافت می شود از نیمه های قرن 19 میلادی تقاضای پارچه های چاپ شده رو به کاهش یافت و دلیل آن چندان دور از ذهن نبود و می توان ریشه های آن را در سابقه اقتصادی، اجتماعی آنجا جست و جو کرد.

تاریخچه باتیک در اندونزی

صنعت بافت و نساجی، از جمله باتیک مهم ترین جنبه های زندگی در کشورهای آسیای جنوب شرقی محسوب می شد. در این میان جزایر اندونزی میراث غنی از انواع دست بافته ها و همچنین شیوه های اصلی و دستی رنگ آمیزی را دارا می باشد.

در مورد این صنعت در اندونزی بهتر است ابتدا در مورد خود کلمه باتیک و این که این کلمه از کجا آمده بررسی خود را شروع کنیم. که باتیک از زبان مادیایی که ریشه مشترک زبان مردم مالزی و اندونزی است گرفته شده و به سایر زبان ها نیز انتقال پیدا کرده است. در گذشته در اندونزی به صورت بسیار گسترده از تکنیک باتیک برای تهیه لباس زنانه و مردانه استفاده می شده و ضمنا استفاده از پیراهن باتیک توسط مقامات دولتی در مجالس رسمی الزامی بوده است.

هنگامی که در هنر اندونزی و جزیره جاوه بررسی به عمل می آوریم مشاهده می کنیم که در صنعت رنگرزی و استفاده از تکنیک باتیک از ابتدا راه ها و روش های گوناگونی را استفاده می کرده اند و به ترتیب این روش ها با گذشت زمان پیشرفت می کرد و آنان به راه های جدیدتری می رسیدند. گفته شده که یکی از روش های سنتی تهیه پارچه باتیک در اندونزی استفاده از موم آب شده عسل بوده که به منظور مقاوم کردن، جهت غیر قابل نفوذ کردن پارچه و رنگرزی آن استفاده می شده است.

روش دیگری که صنعتگران هنرمند جاوه استفاده می کردند این بود که برگ موز را در سود رقیق ریخته و مایع چسبناکی را که به دست می آمد با ماسه نرم یا خاک رس مخلوط می کردند و آن گاه به وسیله ماده مقاوم پوشانیده شده بود سفید باقی می ماند، و چنانچه صنعت گر قصد رنگ آمیزی قسمت های سفید پارچه می کرد و با تکرار این عمل پارچه نقش های رنگین متنوعی به خود می گرفت.

مدتی گذشت تا آنها به طریقه نسبتا کامل تری دست یافتند در این هنگام، پارچه را از صمغ یا موم می پوشانیدند بعد با یک ابزار تراش جای نقشه مورد نظر را می تراشیدند. در اثر تراش، صمغ یا موم از پارچه جدا می شد و چون اثری از موم یا صمغ بر زمینه پارچه باقی نمی ماند آن را رنگرزی می کردند. بعد از خشک کردن پارچه که جاهای تراشیده شده رنگ گرفته بود، دوباره جاهای رنگ شده لازم را با صمغ یا موم می گرفتند و باز جای دیگر را می تراشیدند. برای رنگ بعدی و همچنین برای چند بار رنگ کردن، این کار را ادامه می دادند تا نقشه مورد علاقه به دست بیاید و سپس پارچه را برای بار نهایی می شستند.

باتیک جاوه از دیر زمان تا به حال در تمام دنیا مشهور بوده و طرح های این پارچه به عبارتی حالت کلاسیکی دارد. مانند انواع گل ها، پرندگان حیوانات اهلی و وحشی به طور انبوه در فرم هایی با اشکال هندسی منقوش شده است. در حال حاضر پارچه هایی که با این تکنیک در اندونزی و جاوه تولید می شود بسیار استادانه صورت می گیرد و پارچه های بسیار نفیسی تولید می گردد که ارزش هنری و اقتصادی بالایی دارند. تعدادی از مناطق مختلف که در اندونزی مشغول به کار هنر باتیک می باشند، عبارتند از:

• روستای کنونگسو از بخش تولانگان در منطقه سید و آرجو
• روستای جمبنگان از بخش ونوکولو در منطقه لورابایا
• روستای بانجار ساری از بخش کوتا در منطقه پاسی تان
• روستای کلامپار از بخش پروپیو در منطقه پامه کاسان
• روستای گاجی از بخش کرک در منطقه توبان
• روستای ته مانگ گونگان از بخش کوتا در منطقه بانی یووانگی
• روستای سومبرجاتی از بخش تمپه در نتطقه لوماجانگ
• روستای تامان آروم از بخش پارانگ در منطقه ماگه تان

تاریخچه باتیک در آفریقا

رنگرزی ثابت و ایجاد نقش بر روی پارچه قسمتی از تاریخ آفریقاست. در بسیاری از قسمت های مختلف آفریقا نمونه هایی از پارچه های باتیک وجود دارد که نفیس ترین آن مربوط به نیجریه است. که اقوام یوروبا لباس های adire که برای طرح های گرد دار است و روش adireeleko که از خمیر و آرد نشاسته استفاده می شود. بیشتر اوقات برای تهیه این خمیر از آرد مانیوک. برنج و زاج سفید یا سولفات مس استفاده می کنند.

قبیله یورو با در غرب آفریقا از خمیر مانیوک و مردم سنگال از خمیر برنج به عنوان یک ماده مقاوم استفاده می کنند. خمیر فوق به دو روش بر روی پارچه منتقل می شود یک روش با ابزار دستی است شبیه یک ابزار شانه ای شکل از جنس چوب یا فلز است و دیگر استفاده از یک تکه استخوان و روش دیگر انتقال طرح با استفاده از شابلون های فلزی باریک، که به یک ابزار قابل انعطاف فلزی یا چوبی مجهز است، انجام می شود و این کار بیشتر توسط مردان انجام می گیرد منقوش ساختن پارچه معمولا یک سنت خانوادگی است که از مادران به دختران به عنوان یک کار خانوادگی به ارث می رسد.

پارچه معمولا به شکل مربع یا مثلث های تقسیم می شود و طرح های روی پارچه شامل منجوق کاری و یا استفاده از تصاویر سنتی از فرهنگ و تاریخچه قومی خود هنرمند می باشد و به طور معمول پارچه eieko تز دو تکه یا دو تکه و نیم بارد پارچه دوخته به هم تشکیل می شود. رنگ سنتی و قدیم که بیشتر در آفریقا استفاده می شود نیل است و از یک نوع گیاه که در آنجا می روید به دست می آید.

در بسیاری از نقاط هم اکنون این گیاه کاشته شده و انواع مختلف آن تنوع زیادی از بزرگ آبی سیر عرصه کرده است. وقتی که خمیر مقاوم خشک شد، پارچه را در یک ظرف بزرگ سفال یا گودال های حفر شده در زمین رنگ می کنند. خمیر پس از رنگ گرفتن آن قدر مالش داده می شود تا به رنگ سفید یا آبی روشن درآید.

معمولا پارچه ها از جنس پنبه است اما گاهی اوقات برای لباس های بسیار گرانبها از نوعی ابریشم معمولی استفاده می شود. در سال های اخیر سایر پارچه های دیگری نیز با طرح های آفریقایی در انگلستان و هلند تولید می شود. این گونه تولید انبوه پارچه، توسط ماشین آلات نساجی انجام شده و هم اکنون در کشورهای آفریقایی نمونه های متعدد این نوع پارچه تولید می شود.

تاریخچه باتیک در مالزی

مهد این صنعت را می توان کشور مالزی دانست به نحوی که این اصطلاح عینا از زبان مالزیایی به سایر زبانها منتقل شده و آن شیوه ای رنگرزی به طریقه یا موم اندود کردن قسمت هایی از پارچه است که نباید محلول رنگ را به خود جذب کند. به طور کلی باتیک مالزی به دو روش قالبی و نقاشی به کمک قلم مو انجام می گیرد.

در روش قالبی، طرح ها و نقوش ابتدا روی قالب های مخصوص که از قلع ساخته شده منتقل شده و سپس ورقه های مزبور را به دستگیره های چوبی متصل می سازد تا ضمن افزایش سرعت کار، به دست ها نیز آسیب نرسد. در باتیک به کمک قلم مو که همان نقاشی روی پارچه است روش کار مشابه باتیک قالبی است. به این نحو که پس از کشیدن طرح ها به وسیله قلم مو همراه با رنگ هایی که آغشته به موم می باشد مجددا با پوشاندن طرحها با الایدهای ضخیم از موم، آن را تثبیت می کنند.

پس از خشک شدن موم ها آن را با آب جوش شست و شو می دهند تا ترکیبات مومی از آن خارج شوند. پس از خشک شدن پارچه بار دیگر با استفاده از قالب یا به کمک قلم مو برای ایجاد نقش ها و رنگ های دیگری روی پارچه مورد نظر به همان ترتیب عمل می شود.

تعداد نقش ها و رنگ های به کار رفته در مورد کارهای استثنایی به 14 نوع می رسد، به این ترتیب که مراحل رزرو کردن، رنگرزی شست و شو در مورد یک قطعه پارچه 14 بار تکرار می شود. مراکز عمده چاپ به روش باتیک در مالزی ایالت های ترنگانو و سلنگور می باشند که در ترنگانو از روش نقاشی و در سلنگور از قالب برای چاپ باتیک استفاده می کنند.

تاریخچه باتیک در چین

چین دارای پیشینه بسیار زیادی در تولید باتیک است که این قدمت به قرن ششم میلادی بر می گردد. امروزه هنوز می توان با تیک هایی را که توسط مردم میانوو، گویشیو  به وجود آمده مشاهده کرد. در میان مردم اقلیت میانوو گروههای فرعی بسیار متفاوتی وجود دارند.

قوم میانوو توجه خاصی به لباس های خود دارد که از پارچه های ضخیم تزئینی که در آن ها طرح های بافته شده و موم مقاوم به کار رفته است تشکیل شده است. تقریبا همه موارد باتیک قوم میانوو با تزئین کنف و پنبه نه ابریشم و کاربری موم داغ که بعدا پارچه را داخل رنگ نیلی رنگ قرار می دادند شکل گرفته است.

از این نوع پارچه بری تهیه دامن، طرحهای روی کت، پیش بند و ساک بچه استفاده می شد در سراسر گویشیو بیشتر از رنگ آبی سیر به دست می آید. گیاهان به دست آمده که در یک بشکه چوبی خیسانده شده خمیر مایه ای تهیه می شود.

پارچه مقاوم در برابر موم احتمالا یکی از اشکال اولیه تزئین پارچه در گویشیو به شمار می آید. چرا که تمام موارد مورد نیاز در دسترس بوده است، موم عسل مهم ترین ماده تشکیل دهنده ای به شمار می آید که سایر رزینها به آن افزوده می شود.

مقاومت موم هرگز از بین نمی رود و هدف از استفاده از آن ایجاد یک تصویر واضح و روشنی است. چرا که خود موم هم چسبناک و هم انعطاف پذیر می باشد. موم اغلب در یک دیگ کوچک که روی آتش ذغال نیم سوز یا هیزم قرار دارد، حرارت داده می شود. وقتی که روی پارچه از موم استفاده شد، رنگ آن سیاه می شود اما در پایان این مرحله سوم از روی پارچه زدوده می شود و سپس پارچه را با آب سرد شست و شو داده و بعد در معرض هوا قرار می دهند تا خشک شود.

برای این کار می توان مجددا از موم عسل استفاده کرد. جنس ابزار مورد استفاده متداول برای کاربرد موم، مس و برنج است که دارای دستگیردای از جنس نی می باشد این ابزار را به تنهایی در ترسیم خطوط راست یا نسبتا مایل و پیچ در پیچ استفاده می کنند.دختران جوان مناطق میانوو، بویایی در هنر باتیک بسیار ماهر هستند آنان از طرح های بسیار ظریفی به شکل مارپیچ یا دو ردیف قرینه هم می باشند استفاده می کنند که این طرح ها نشانگر شاخ گاومیش آسیایی مظہر حیات و مرگ نیاکانشان به شمار می آید.

این دختران از سنین 7 تا 9 سالگی شروع به آموختن، آفرینش و خلق هنر باتیک می کنند. زیباترین آثار فوق را می توان بر گهوارهای کودکان، آستین کت و دامن افراد مشاهده کرد. بیشتر طرح های قدیمی و سنتی دارای اشکال هندسی اند و منظور از آن ماهرانه ترین کاربرد موم مقامی است که به شکل خطوط ظریف آبی رنگ در زمینه سفید جلوه نمایی می کند. بیشتر طرح هایی همچون گل، پرنده و ماهی که متأثر از هنر چینی ها می باشد در طول قرن ها عرضه می شده است.