نگاهی به صنعت پرورش شترمرغ

نگاهی به صنعت پرورش شترمرغ
شترمرغ با نام علمی Struthio camelus شناخته می شود. شترمرغ را می توان بزرگ ترین پرنده در روی زمین نامید. دانشمندان معتقدند که شترمرغ ها بیش از 200 میلیون سال پیش از گروه خزندگان شکل گرفته اند. اولین تلاش ها جهت پرورش شترمرغ در مهروموم های 1125 تا 1190 میلادی توسط امپراطوری باباروسا انجام گرفت. ولی اولین مزرعه پرورش شترمرغ در سال 1857 و در الجزایر تأسیس شد. در حدود دهه 1860 میلادی در مارو آفریقا و ایالت شرقی آفریقای جنوبی شترمرغ برای تولید و استفاده در تزئینات پرورش داده شد. صنعت پرورش شترمرغ از سال 1860 به بعد در منطقه لیتل کارو در اطراف شهر ادشورن در آفریقای جنوبی آغاز شد و این منطقه به عنوان نخستین مرکز صنعتی پرورش شترمرغ شروع به کار کرد. محصولات شترمرغ تأثیر بسزایی در اقتصاد کشور آفریقای جنوبی دارند به طوری که در سال 1931 پر شترمرغ به عنوان چهارمین کالای صادراتی آفریقای جنوبی مطرح شد.

امروزه شترمرغ را باید بزرگ ترین پرنده در نظر داشت. شترمرغ ها در زیر راسته استروتیونی ها فرم ها، خانواده استروتیونیده جنس ساتروتیو و گونه استروتیو کاملوس قرار می گیرند. شترمرغ ها از راسته سینه پهن ها به حساب می آیند. شترمرغ ها گونه های مختلفی دارند که انواع آن به قرار زیر می باشند:
استروتیو کاملوس استرالیس (شترمرغ آفریقای جنوبی یا زولو)
استروتیو کاملوس کاملوس (شترمرغ مالی یا بربر)
استروتیو کاملوس ماساییکوس (شترمرغ ماسایی)
استروتیو کاملوس مولیبدوفانس (شترمرغ سومالی)
استروتیو کاملوس سیریاکوس (شترمرغ عربی)
شترمرغ آفریقای شمالی کاملوس بزرگ ترین نوع شترمرغ بوده که با شترمرغ آفریقای شرقی دسته گردن قرمزها را تشکیل می دهد. این نژاد را می توان در آفریقا شمالی و شمال صحرا موجود هست؛ و گروه دیگر تحت عنوان گروه گردن آبی است؛ که خصوصیت ظاهری بارز آن ها می توان به رنگ آبی بودن پوست آن ها اشاره کرد.
شترمرغ آفریقای جنوبی (استرالیس) را می توان به عنوان کوچک ترین شترمرغ ازنظر جثه اشاره کرد. شترمرغ سومالی (مولیبدوفانس) امروزه در منطقه کنیا و صحرای زرنگتی (Serengeti) و شترمرغ آفریقای جنوبی (استرالیس) را در جنوب آفریقا تا زیمباوه وجود دارد.
شترمرغ اهلی آفریقا که در مزارع پرورش داده می شوند مخلوطی از نژاد شترمرغ آفریقای شمالی (کاملوس) و شترمرغ آفریقای جنوبی (استرالیس) هست؛ که به دسته گردن آبی ها تقسیم می گردند اما در فرهنگ آمریکایی به عنوان شترمرغ سیاه آفریقای از آن ها نام برده می شود. این نژاد شترمرغ با توجه به سهولت در نوع پرورش و مرغوبیت پرهایش و مدت تقریبی دو سال برای بالغ شدن و بالا بودن میزان تخم گذاری دارای اهمیت بالاتری نسبت به سایر نژادها پیدا کرده است.
در ایران پرورش شترمرغ از سال 79 با تصویب شورای پروتئین کشور آغاز گردید و تا به امروز از رشد قابل توجهی برخوردار بوده است. از لحاظ تاریخی بومی آفریقا بوده و از زمانه ای دور استفاده از محصولات آن در میان اقوام گوناگون این قاره رواج داشته است. استقبال شایانی از سوی تولیدکنندگان در کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه جهت پرورش و تکثیر شترمرغ در سطح انبوه و به شکل صنعتی به وجود می آید به طوریکه در زمانی کوتاه مطالعات و فعالیت های گسترده ای درزمینهی پرورش تغذیه اصلاح نژاد بهداشت بیماری های این پرنده صورت پذیرفته است. ازجمله مزیت های شترمرغ در ایران می توان به موارد ذیل اشاره کرد.

1- مقاومت در مقابل نوسانات دمای و تحمل دمای 15- و 50+ درجه سانتی گراد
2- مقاومت زیاد در مقابل شرایط اقلیمی و سازگاری با شرایط نامساعد بیابانی
3- تنوع مواد تغذیه ای و گیاهی
4- ضریب تبدیل غذایی مناسب (4:1)
5- مصرف کم آب به علت خصوصیات ویژه
6- کیفیت بالای گوشت، کلسترول پایین، چربی پایین، پروتئین بالا
7- دارا بودن عمر طولانی بالا (80-50 سال و تولید اقتصادی 40 سال)
8- تولید با ارزش ترین و لوکس ترین نوع چرم
9- کیفیت کاملاً منحصربه فرد پرهای شترمرغ
10- کاربرد چربی زیر شکم شترمرغ در ترکیب کرم های آرایشی، شامپو، پمادهای سوختگی و دارو

طبقه بندی شترمرغ

شترمرغ گردن قرمز:

زیر گونه کاملوس و ماساییکوس به شترمرغ های گردن قرمز تعلق دارند. اکثر زیر گونه های ماساییکوس به ایالات متحده آمریکا صادر شده اند و قسمت اعظم شترمرغ های این کشور را نیز گردن قرمزها تشکیل می دهند.
این دسته از شترمرغ ها از آفریقای شرقی تانزانیا و کنیا هست. جثه بزرگی دارد، اما هنوز بسیار مهاجم و کم تولید است. پوست تمام بدن صورتی رنگ است و در سن 3 سالگی تخم گذاری را شروع می کند. برای تولیدمثل - فصل جفت گیری پررنگ تر می شود. سر فاقد پراست.

شترمرغ گردن آبی:

گردن آبی ها زیر گونه های مولیبدو فانس و استرالیس را شامل می شوند. یکی از 3 گونه بومی در آفریقای شمالی، غربی و جنوبی است. در نرهای گردن آبی پوست گردن آبی خاکستری دارند و تنها در فصل جفت گیری روی پاها قرمزرنگ می شود. فولیکول های پوست فاصله دارند. ماده ها پرهایی بلند و صاف داشته و پرهای روی سینه نرها تا حدی فر دارند. منقار و پاهای ماده خاکستری کمرنگ است. مهم ترین زیرگونه گردن آبی گردن آبی زیمبابوه است که دارای قد بلند با بدنی توپر و خیلی سرزنده است. وزن و حجم بدن بیشتر از بقیه گونه هاست.

گردن سیاه آفریقائی:

• این پرنده دارای قامتی کوچک، ساختاری خوب و توسعه یافته و پرهایی باکیفیت هست که به علت زود اهلی شدن و سادگی پرورش موردتوجه قرارگرفته اند و امروزه دارای بیشترین جمعیت در میان شترمرغ های پرورشی را در جهان دارا هست. شترمرغ گردن سیاه نتیجه تلاقی از گونه های گردن آبی و گردن قرمز است.

آمار زیست شناسی شترمرغ
مشخصات در طبیعت در آفریقا در اروپا
بلندی قد نرها - 70/2-10/2 -
ماده ها - 70/2-75/1 -
وزن - 150-110 -
سن 70-60 تا 40 سالگی تا 40 سالگی
زمان رسیدن به بلوغ 5-4 سال 4-3 سال 2-5/1 سال
رقص جفت گیری سپتامبر تا آوریل سپتامبر تا آوریل فوریه تا سپتامبر
تعداد تخم گذاشته شده 18 تا 12 100 تا 40 اگر بردارند 100 تا 40 اگر بردارند
درصد جوجه درآوری 30 تا 10% 80 تا 40% 90 تا 60%
از بین رفتن جوجه ها 90 تا 50% 30 تا 10% 30 تا 5%

مشخصه های عمومی شترمرغ
شترمرغ بالغ درجه حرارت منفی 15 تا به علاوه 56 درجه سانتی گراد را تحمل می نماید. ولی در شب های سرد آن ها را در داخل مهر و موم های مناسب نگهداری می نمایند و روزها برای حرکت کردن و دویدن به داخل پن های مخصوص هدایت می کنند. پرهای شترمرغ های نر سیاه وسفید بوده و پرهای شترمرغ ماده خاکستری و قهوه ای و پر جوجه ها قهوه ای سیر با خطوط و نقطه هایی به رنگ قهوه ای روشن است. مدت زمان جوجه کشی در شترمرغ 42 روز هست که 39 روز را در دستگاه ستر و 3 روز را در دستگاه هچر سپری می کنند. وزن تولد هر جوجه شترمرغ 750-700 گرم است. جوجه شترمرغ هرماه حدود 25-30 سانتی متر رشد می کند؛ که بعد از سه ماه به وزنی حدود 15-5/12 کیلوگرم می رسد؛ و در عرض یک سال وزنی حدود 120-90 کیلوگرم و قدی به بلندی 2 متر را به دست می آورد؛ و بعدازاین مدت روانه کشتارگاه می شود. بلوغ جنسی در شترمرغ در 3-2 سالگی هست که در این مورد ماده ها 6 ماه زودتر از نرها به بلوغ جنسی می رسند.
نسبت رشد شترمرغ ها در سنین متفاوت.
سن (هفته) رشد روزانه (گرم)
3-2 590
4-3 1270
5-4 1088
6-5 1497
7-6 1497
8-7 1996

مقدار خوراک مصرفی شترمرغ 200-120 گرم در روز در یک ماهگی و درنهایت به 5/2-2 کیلوگرم در روز برای یک شترمرغ بالغ خواهد رسید. میزان دفعات خوراک دادن برای شترمرغ معمولاً دو بار در روز هست که یک بار در صبح و بار دیگر در عصر همان روز خوراک داده می شود.
البته بهترین شرایط آب وهوایی پرورش شترمرغ شرایط معتدل است که در این حالت بهترین رشد و تولید را خواهد داشت. شترمرغ ها از لحاظ رفتاری دارایی خصوصیاتی می باشند. ازجمله آن ها می توان زمان استراحت آن ها که حدوداً زمانی معادل 8 ساعت در روز را به استراحت می پردازند. همچنین مدت زمان مورداستفاده جهت تغذیه که تقریباً 7 ساعت از روز را صرف تغذیه و استفاده از منابع غذایی می نماید. ازجمله سایر صفات رفتارشناسی در شترمرغ می توان به موارد ذیل اشاره کرد؛
نوک زدن: در شترمرغ ها بین 2000 تا 4000 بار در روز نوک می زنند.
له له زدن: در شترمرغ هنگامی که احساس گرما می کند، نوکش را باز کرده و عمل تهویه انجام می دهد که درجه حرارت بدنش کاهش می یابد. به دلایلی آن ها گاهی اوقات پرهایشان را از بدنشان باز نگه می دارند.
رفتار تهاجمی در شترمرغ: در طول فصل تولیدمثل شترمرغ های نر می توانند خطرناک باشند. زیرا آن ها می خواهند از قلمرو خود در برابر مزاحم ازجمله انسان دفاع کنند. قبل از حمله آن ها در جایگیری با بالا بردن (بلند کردن) سینه خود نموده و بال هایشان را درحالی که دمشان کاملاً سیخ شده بالا می گیرند. نرها با دهان کاملاً بازتولید صدای هیس می کنند. از خصوصیات جالب این پرنده آن است که اگر یک مرتبه اقدام به گرفتن او بنماییم مانند طوطی ها خود را برای مدتی به مردن می زند درحالی که زنده است.

رقص جفت گیری: این رفتار یکی از شاخص ترین رفتارهای شترمرغ هست. هنگامی که شترمرغ ها سرحال هستند گاهی اوقات شروع به چرخیدن خیلی سریع دور محور بدن نموده و بال ها را به طرف بالابرده و پرهای زیبایشان را به نمایش می گذارند گاهی اوقات این کار موجب سرگیجه زیاد آن ها شده و به زمین می افتند. نر در هنگام انتخاب ماده نیز رقص های زیبایی در حالت نیم خیز انجام می دهد و ماده نیز با حرکات بال بال زدن واکنش نشان می دهد.

نسبت مورداستفاده جهت تولیدمثل و جوجه کشی در شترمرغ ها به صورت یک نر و یک ماده یا یک نرو 2 ماده دریک محل نگهداری می شوند. اگرچه با نسبت سه به یک و یا سه به دو هم نگهداری می شوند؛ اما نسبت رایج در اکثریت مزارع شترمرغ در ایران نسبت دو پرنده ماده و یک پرنده نر هست.
تعیین سن شترمرغ خصوصاً در فاصله سنی 2 تا 4 سال که از لحاظ تجاری موردتوجه می باشند. در شترمرغ های دوساله تمامی پرهای اولیه ناحیه پشتی به استثنای پرهای نواحی اتصال گردن به بدن از بین می روند. در این سن پروبال شترمرغ نر ازجمله اکثر پرهای شکمی سیاه می باشند. دم در پرنده ماده اغلب پرهای سفید شکم با پرهای خرمایی رنگ جایگزین شده است. سه ساله ها تمامی پرهای سفید شکم نرها و ماده ها از بین رفته و هیچ گونه اثری از پرهای اولیه حتی در محل اتصال گردن به تنه که مدت زمان طولانی تری باقی می مانند وجود ندارد. همچنین رنگ نوک و پاها قرمزتر می شود. چهارساله ها شترمرغ های نر و ماده همان رنگ پوست و پر بالغین را که قبلاً اشاره شد دارند.

محصولات تولیدی شترمرغ
تخم شترمرغ
تخم شترمرغ وزنی معادل 1600 الی 2000 گرم دارد و بلندی آن به 15 الی 20 سانتی متر و پهنایش 12 الی 13 سانتی متر است. مقدار وزن زرده و پوسته: تقریباً 300 گرم وزن دارند و سفیده 900 گرم هست؛ که درمجموع پوسته و زرده 20% و سفیده 60% از تخم را تشکیل می دهند. یک تخم 1500 گرمی دارای 960 گرم آب، 128 گرم پروتئین، 100 گرم چربی، 14 گرم مواد معدنی و 6 گرم کلسترول هست. طعم آن شیرین تر از تخم مرغ است. بومیان آفریقایی قرن هاست که از تخم شترمرغ به عنوان منبع غذایی و از پوسته آن به عنوان ظرف (کاسه) استفاده می کنند. یک تخم شترمرغ می تواند وزنی معادل 26-25 برابر وزن تخم مرغ عادی داشته باشد.

گوشت شترمرغ
گوشت شترمرغ قرمزرنگ است و مزه و بافت با توجه به سن کشتار متفاوت هست. گوشت شترمرغ بسیار مشابه گوشت گاو و گوساله هست. مقدار چربی و کلسترول در گوشت شترمرغ بسیار پایین و مقدار پروتئین گوشت شترمرغ بالا هست. دارا بودن مزایا بالا در گوشت شترمرغ سبب گردیده که این گوشت چه در صنایع تبدیلی و فرآوری گوشت و چه از لحاظ رژیم غذایی و هم جهت بیمارانی که مبتلابه چربی خون و بیماری های قلبی دارند مناسب باشد.
مزایای گوشت شترمرغ
گوشت شترمرغ برای افرادی که دارای رژیم غذایی بوده می توان توصیه کرد.
مقدار چربی: 2% در 100 گرم
میزان کالری: بسیار کم، 114 در 100 گرم
کلسترول: در حد پایین، 68 تا 77 میلی گرم در 100 میلی گرم
پروتئین: 26% درصد
نرم و لطیف بودن گوشت شترمرغ، به دلیل داشتن چربی کم
هر 100 گرم گوشت شترمرغ حاوی 21/5 میلی گرم منیزیوم. 208 میلی گرم فسفات و 4/351 میلی گرم پتاسیم هست. ازاین رو جدول مقایسه ای گوشت شترمرغ و سایر حیوانات در ذیل هست.
مقایسه کیفیت گوشت شترمرغ نسبت به سایر حیوانات پرورشی (در هر 100 گرم)
نوع گوشت کلسترول mg کالری kcal چربی (g) پروتئین (g)
شترمرغ 49 97 1/7 21/1
ران مرغ 73 140 3 18/5
سینه مرغ 80 135 2/2 21
بوقلمون 59 165 2/8 20
ران گوساله 55 225 15 20
گاو 75 261 13 22
گوسفند 78 215 19 24

بازدهی لاشه شترمرغ بسته سن کشتار متفاوت هست. یک شترمرغ 12 ماهه با 100 کیلوگرم لاشه با 60 کیلوگرم وزن تولید می کند. درصد لاشه لخت در شترمرغ بیت 56 تا 64 درصد متغیر است. به طور تقریبی می توان گفت که لاشه شترمرغ حدوداً 60 درصد گوشت لخم را داشته به طوری که در یک حیوان 100 کیلویی 21 کیلوگرم گوشت درجه 1 و 14 کیلوگرم گوشت (کناره) به دست می آید. 25 درصد استخوان و 15 درصد چربی هست. این ارقام با توجه به سن. جنس؛ و معیارهای مدیریتی شترمرغ متغیر است، به طوری که با افزایش سن پرنده وزن استخوان ها بالا رفته و میزان چربی کاهش می یابد. جنسیت هم در افزایش میزان گوشت تأثیرگذار هست. به طوری که شترمرغ نر 5/1 درصد بیشتر ماده ها گوشت تولید می کند. در آفریقای جنوبی شترمرغ ها را در سنین بین12 تا 16 ماهگی ذبح می شوند؛ و لاشه آن ها طی مراحلی به انواع فیله. استیک. گوشت کبابی. گوشت سوسیس و گوشت صنعت تبدیل می گردد. در جدول ذیل جزییات 44-36 درصد باقی مانده از کل شترمرغ را نشان می دهد.
اجزای غیر لاشه ای شترمرغ
اجزا درصد وزن زنده
خون 7-6
سر 1-8/0
پا (از زانو به پایین) 5/3-3
پوست 8-7
بال ها 5/1-2/1
دل و جگر (قلب. کلیه و کبد) 4-3
امعاواحشا دستگاه گوارش. شش ها و غیره 19-15

پوست و چرم شترمرغ
پوستی که از هر شترمرغ استحصال می شود، با توجه به اندازه بدنی آن حیوان می تواند متفاوت باشد. مثلاً شترمرغ های جوان در سن یک سالگی 2/2- 86/1 مترمربع پوست قابل مصرف دارند. میزان پوست هر شترمرغ 5/3 مترمربع است. کیفیت پوست شترمرغ بیشتر از پوست گاو و گوسفند است به طوری که پوست شترمرغ سه برابر پوست گاو کیفیت داشته و دوامی سه برابر پوست گاو دارد. چرم شترمرغ به دلیل بالا بودن کیفیت پوست آن از اهمیت بالایی برخوردار است. پوست شترمرغ دارای فولیکول های موجود در پشت و سینه هست که این امر باعث گردیده تا پوست شترمرغ منحصربه فرد گردد. همچنین میزان آرایش فولیکول ها بر روی پوست ارزش آن را مشخص می کند.
چرم شترمرغ ازنظر کیفیت می تواند با چرم به دست آمده از کروکدیل و مار قابل مقایسه باشد. به طورکلی یک شترمرغ بالغ حدود 3/1 مترمربع چرم تولید می کند. از هر دست چرم می توان سه جفت پوتین ساخت. چرم شترمرغ پنج برابر محکم تر از چرم گاو بوده و دارای قابلیت ارتجاعی بیشتری هست (ابراهیم نژاد و عطریان,1390). چرم واقعی شترمرغ از نوع بدلی آن قابل تمیز است و می توان با آزمون خراش scratch test این کار را انجام داد. بدین صورت که در چرم بدلی فولیکول ها قابل کندن نیستند.

پر شترمرغ
پر شترمرغ تقریباً شناخته شده ترین تولیدات شترمرغ است. هر شترمرغ تقریبا 24 شاه پر بزرگ دارد که می توان پس از رسیدن به سن بلوغ هر 8 ماه یک بار آن را استفاده کرد. از خصوصیات پر شترمرغ می توان به نرم بودن آن اشاره کرد که باعث می شود از آن به منظور استفاده های تزئینی به فرم های ساده یا رنگ آمیزی شده اشاره کرد. در ایران در مراسم های مذهبی محرم از پر شترمرغ استفاده می شود؛ و همه ساله تقاضای زیادی برای این محصول دارد. پر شترمرغ برخلاف پرندگان دیگر ضد آب نیست و این امر نیز به دلیل وجود نداشتن غدد ترشح کننده چربی هست. پر شترمرغ تنها پری است که ک عاری از الکتریسیته ساکن بوده و لذا در کارخانه ها دارای سیستم های کامپیوتری و الکترونیکی که الکتریسیته ساکن مشکل اصلی آن هاست کاربرد دارد.
در صورت تمیز نگه داشتن جوجه ها می توان نسبت به کندن پرها در زمان های زیر اقدام کرد.
در سن 6 ماهگی- کندن شاه پرهای جوجه
در سن 7 ماهگی - کندن پرهای بزرگ بدن
در سن 8 ماهگی - کندن کامل پر
در سن 14 ماهگی- کندن کامل پر
سه تکنیک مختلف برای کندن پرها وجود دارد. روش اول کوتاه کردن هست؛ که همان قیچی کردن ساده پرهاست. روش دوم کشیدن و روش سوم کندن پرها با ساقه است.