تحولات چین و هند و پایداری تجارت خارجی ایران

کشورهای چین و هند به ترتیب با 1 میلیارد و 393 میلیون نفر و 1 میلیارد و 353 میلیون نفر جمعیت، پرجمعیت ترین کشورهای دنیا هستند. کشور چین مبتنی بر جمعیت بالا و برنامه ریزی صحیح، به رشد اقتصادی بالایی دست یافته است و کشور هند نیز می تواند در ابتدای این مسیر باشد. هر چند که دو کشور تا کنون خصومتی جدی در زمینه نظامی و تجاری نسبت به یکدیگر از خود نشان نداده اند، اما ممکن است تمایل هندوستان و آمریکا به یکدیگر در ادامه چالش های آمریکا و چین، منجر به تقابل بین چین و هند شود. در واقع تله توسیدید Thucydides (منبع) که بین آمریکا و چین صورت گرفته است ممکن است در آسیا میان هند و چین صورت گیرد که اثرات آن بر تجارت و به تبع صنعت و تجارت ایران، غیر قابل چشم پوشی خواهد بود.

چنانچه از شکل فوق پیداست، جمعیت هند و چین اکنون به یک سطح برابر رسیده اند اما اقتصاد چین از سال 1990 روندی شتابان را به خود گرفت و مسیری متفاوت از اقتصاد هند را پیموده است؛ مسیری که هند از قرن 21 و با شتابی بسیار کمتر آغاز نمود و اکنون اقتصاد چین 5 برابر بزرگ تر از اقتصاد هند است. باید به این نکته نیز توجه نمود که جمعیت هند در حال حاضر 10 سال جوان تر از جمعیت چین است (منبع) و پیش بینی می شود که جمعیت چین با شیب زیادی به طور پیوسته تا سال 2050 پیر شود (منبع). منابع در دسترس انرژی و تولید از آن در راستای تأمین تقاضای انرژی دو کشور نیز نقش مهمی در توسعه این دو کشور بازی می کند که در شکل زیر قابل مشاهده است.

چنانچه از شکل فوق مشخص است، کشور چین از لحاظ ذخایر انرژی به خصوص نفت و گاز از هند بسیار پیش تر است. همچنین وضعیت مصرف انرژی دو کشور بیشتر از آن که با جمعیت آن ها مرتبط باشد، با رشد اقتصادی ایشان تغییر یافته است. ذکر این نکته نیز لازم است که تفاوت سبد تولیدی و مصرفی و نیز هدررفت انرژی از تولید تا مصرف به ویژه در نیروگاه های برق سبب می شود که اگر چین و هند حتی بیش از نیاز خود نیز انرژی تولید کنند، باز هم نیازمند واردات انرژی باشند که بر اساس آمارها اکنون هر دو کشور واردکننده انرژی هستند. وضعیت تجارت انرژی دو کشور در شکل زیر مشخص است.

بر اساس شکل فوق مشخص است که چین 2.7 برابر نسبت به هند نیازمندتر به واردات نفت خام و گاز طبیعی است. هر دو کشور صادرات فرآورده دارند اما کشور چین در مجموع یک واردکننده خالص فرآورده است. صنعت پالایش و پتروشیمی به جهت تأمین تقاضای داخل و توسعه تجارت خارجی در هر دو کشور توسعه پیدا کرده است که در شکل زیر پیداست. کشور چین 4.4% از کل عرضه انرژی خود را به عنوان خوراک در اختیار صنایع شیمیایی قرار می دهد و کشور هند نیز 5.1% از کل عرضه انرژی خود را به عنوان خوراک در اختیار صنایع شیمیایی قرار می دهد.

هند با هر یک از کشورهای آمریکا و چین در حدود 80 میلیارد دلار تجارت کالا دارد. تراز تجاری هند در سال 2019 با آمریکا مثبت 20 و با چین منفی 46 میلیارد دلار بوده است که هند بارها در این رابطه نگرانی خود نسبت به افزایش کسری تجاری با چین را در سازمان تجارت جهانی مطرح کرده است (منبع). عمده صادرات هند به آمریکا عبارت است از سنگ های قیمتی، دارو، تجهیزات، فرآورده های نفتی، محصولات پتروشیمی است. همچنین در سال 2019 نیمی از واردات لوازم الکترونیک هند از مبدأ چین بوده و دو سوم از مواد اولیه برای ساخت دارو در کارخانه های داروسازی هند هم از چین وارد شده است. آمریکا در ادامه سیاست فشار تجاری بر چین، دانسته یا نادانسته در حال تشویق سرمایه گذاران آمریکایی به خروج از چین و ورود به هند است چنانکه رئیس مجمع مشارکت استراتژیک آمریکا و هند گفته بود که حدود 200 شرکت آمریکایی اعلام کرده اند که آمادگی دارند تا به دنبال تنش های تجاری آمریکا و چین، کسب وکارهای خود را از چین به هند منتقل کنند.

هند در دهه های اخیر برای رقابت بهتر با چین از لحاظ سیاسی و نظامی به آمریکا نزدیک شده اما نتوانسته است کاملا به متحد کاملی برای این کشور بدل شود. تقابل های سیاسی و تجاری هند با چین در سال های اخیر به تحریک آمریکا ممکن است فضای رقابتی جدید در آسیاپاسیفیک ایجاد نماید. تقابل نظامی اخیر چین و هند در مرزهای این دو کشور نیز به دلیل افزایش تنش های میان این دو کشور بود. از طرفی چین که از لحاظ منطقه ای در موقعیت مناسبی قرار ندارد، احتمالا به دنبال چالش بیشتر با همسایه خود نیست زیرا هنگ کنگ اخیرا با ناآرامی های متعددی مواجه بوده است، در استرالیا مواضع ضد چینی افزایش یافته است و ژاپن به شدت به گشت زنی چین در نزدیکی جزایر مورد مناقشه حساسیت نشان می دهد.

در سال 2019 حدود 82% از صادرات ایران به چین متشکل از نفت خام، میعانات گازی، فرآورده های نفتی و محصولات شیمیایی است در حالی که 11% از صادرات چین به ایران متشکل از این کالاهاست. از طرفی در همان سال حدود 94% از صادرات ایران به هند متشکل از نفت خام، میعانات گازی، فرآورده های نفتی و محصولات شیمیایی است در حالی که 10% از صادرات هند به ایران متشکل از این کالاهاست. همچنین حدود 20% از صادرات چین به هند در سال 2019 متشکل از نفت خام، میعانات گازی، فرآورده های نفتی و محصولات شیمیایی است در حالی که 37% از صادرات هند به چین متشکل از این کالاهاست.

مرکز مطالعات زنجیره ارزش معتقد است که تجزیه و تحلیل تحولات اقتصادی و سیاسی دو کشور چین و هند با داشتن 35% از جمعیت جهان بسیار حائز اهمیت است. با توجه به نقش پررنگ دو کشور چین و هند در تجارت خارجی کشور عزیزمان ایران، مطمئنا می بایست آخرین تحولات این دو کشور مورد توجه سیاست گذاران و فعالان اقتصادی کشور قرار گیرد. بررسی ها حاکی از آن است که در سال 2019، سهم 82% از از ارزش صادرات ایران شامل نفت خام، میعانات گازی، فرآورده های هیدروکربوری و محصولات صنعت پتروشیمی بوده و 94% از ارزش صادرات به هند نیز شامل همین ترکیبات نفتی و فرآورده های هیدروکربوری و پتروشیمی است. در سال 2019، ایران به این دو کشور 17.5 میلیارد دلار صادرات داشته است که حدود 45% از صادرات کل کشور را به خود اختصاد می دهد. لذا این مهم نشان از اهمیت شناخت هر چه بیشتر تحولات این دو کشور است. همان طور که در متن یادداشت نیز اشاره شده است، با تشدید تحریم های ظالمانه علیه ایران، تجارت ایران با هر دو کشور هند و چین کاهش قابل ملاحظه ای داشته است. دیپلماسی اقتصادی هوشمندانه و بلندمدت با تمامی کشورهای دنیا از جمله این دو کشور باید در دستور کار کشور قرار گیرد. مطمئنا انعقاد قرارداد بلند مدت 25 ساله با کشور چین نیز می بایست با در نظر گرفتن تمامی این ملاحظات تدوین و منعقد شود.

به طور مثال، تمایل هند به آمریکا اگرچه باعث جذب سرمایه در این کشور شده است اما دستیابی هند به فناوری های پیشرفته برای رشد سریع اقتصادی همانند چین را تضمین نمی کند. از طرفی تمایل هند به آمریکا منجر به از دست رفتن بعضی فرصت های این کشور در منطقه به خصوص در رابطه با چین می شود که باید در آینده دید که آیا در مجموع به نفع هند خواهد شد یا به ضرر این کشور. کشورهای چین و هند دو مقصد اصلی برای صادرات نفتی و غیرنفتی ایران هستند و روند توسعه اقتصادی در این کشورها در کنار سیاست ایشان در قبال ایران، اثر بسیار زیادی بر نوسانات تجاری ایران و بالطبع دسترسی به ارز خواهد داشت.

مسیر تجارت با بازارهای بزرگ و راهبردی نظیر هند و چین باید طوری تدوین شود که تا حد امکان مستقل از رابطه این کشورها با آمریکا یا رابطه ایشان با یکدیگر باشد. هر چند که در حال حاضر کشور ایران با آمریکا در یک جنگ تحریمی تمام عیار و نه تعرفه ای/ تجاری قرار دارد، اما قطعا ظرفیت ارتباط تجاری با رقبای آمریکا بیش از پیش فراهم است که نیازمند ثبات سیاست گذاری و پایداری در اداره بخش های صنعتی و اقتصادی می باشد. باید این مهم را نیز مد نظر داشت که پتانسیل های موجود در کشورهای نزدیک و همسایه نیز می بایست بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.